Pizzicato

• Doorgaans refereert de term pizzicato aan strijkinstrumenten. Het betekent dat men met de vingers van de rechterhand tokkelt terwijl men de strijkstok al dan niet weglegt. Meestal wordt de wijsvinger gebruikt, en deze kan worden afgewisseld met de middelvinger in langere passages. Akkoorden kunnen ook met de duim worden gespeeld, wat een vollere klank geeft dan spelen met de wijsvinger. Soms worden kleinere strijkinstrumenten zoals de viool of de altviool op schoot gehouden “alla chitarra” (Italiaans: “als een gitaar”) waarbij met de duim wordt getokkeld.
• Bij een toetsinstrument zoals een piano kan de term worden gebruikt om aan te geven dat de speler de snaren direct beroert. Deze techniek komt zelden voor en behoort vooral tot het domein van de experimentele muziek.
• Pizzicato is ook de benaming voor een alternatieve speelwijze op de gitaar die enigszins klinkt als een pizzicato op een strijkinstrument. Hierbij wordt met de handpalm de klank afgedempt. In de populaire muziek wordt dit een “palm mute” genoemd.

• Pizzicato met de linkerhand: hierbij tokkelt men met de pink of andere vingers op een vaak open snaar. Door deze techniek toe te passen kan men bijvoorbeeld strijken (met rechts) en tokkelen (met links) tegelijk. Niccolò Paganini was hierin een meester.
• Bartókpizzicato: hierbij tokkelt de speler zo hard dat de snaar op de hals slaat, wat een scherpe tik toevoegt aan de toon.
• Gebonden pizzicato: hierbij wordt na het tokkelen snel de toonhoogte veranderd, ofwel door een vinger van de linkerhand bij te plaatsen of er een weg te halen.

Het vroegst bekende pizzicato in de geschreven muziek komt voor in het stuk Combattimento di Tancredi e Clorinda van Claudio Monteverdi, dat verhaalt van de strijd van kruisvaarder Tancredi met het als ridder vermomde moslimmeisje Clorinda. In dit stuk uit 1624 schrijft de componist tokkelen met twee vingers voor als illustratie voor het wapengekletter. Waarschijnlijk is in dit werk ook voor het eerst de term arco gebruikt om aan te geven dat weer met de strijkstok moet worden gespeeld.

In 1756 schreef Leopold Mozart zijn Versuch einer gründlichen Violinschule, dat geldt als een standaardwerk op het gebied van de muziektheorie. Pizzicato met de wijsvinger en de variant met de duim worden hierin beschreven.

In de vroege 19e eeuw was Niccolò Paganini een belangrijke verbreider van het pizzicato. Hij maakte veel gebruik van pizzicato met de linkerhand, zoals in zijn 24 capriccio’s voor viool en zijn Variaties op God save the king. In 1886 schreef Johannes Brahms in het vierde deel van zijn cellosonate opus 99 voor het eerst een gebonden pizzicato voor.

Het Bartók-pizzicato is genoemd naar de 20e-eeuwse componist Béla Bartók, die het bijvoorbeeld voorschreef in het vierde deel van zijn vierde strijkkwartet. Ook schreef hij, in zijn Muziek voor Snaarinstrumenten, Slagwerk en Celesta, pizzicato glissandi voor. Bartók is overigens niet de uitvinder van het Bartók-pizzicato. Gustav Mahler schreef de speelwijze reeds eenmaal voor in zijn 7e symfonie uit 1904-05.

In de 20ste eeuw kreeg het tokkelen op de contrabas een belangrijke rol in de ritmesectie van jazzbands. De techniek die hier wordt toegepast verschilt op veel punten van tokkelen in de klassieke muziek en staat bekend als "plukken".

Pizzicato wordt, al dan niet afgekort tot pizz., boven de muziek genoteerd op de plaats waar de speler van een strijkinstrument de speelwijze dient te wijzigen. De term arco (Italiaans: “strijkstok”) wordt gebruikt om aan te geven dat weer met de strijkstok moet worden gespeeld. Een Bartók-pizzicato wordt bovendien aangeduid met boven de noot een cirkeltje waar aan de bovenkant een steeltje zit. Een plusteken boven de noot dient om een linkerhandpizzicato aan te geven.

• Een beroemd stuk waarin pizzicato wordt toegepast is de Pizzicatopolka van Johann Strauss jr.. In dit stuk wordt in het geheel niet gestreken.
• Orkesten spreken de te gebruiken pizzicatotechniek af, omdat er anders een chaotisch beeld kan ontstaan.
• Sommige dirigenten verlangen van strijkers dat ze de stok ook bij lange pizzicatopassages vast blijven houden, hoewel dit niet praktisch is.
• Lange en snelle pizzicatopassages kunnen erg vermoeiend zijn. Sommige strijkers kunnen afwisselend met de wijsvinger en de middelvinger spelen. Deze techniek, die wel wat weg heeft van de techniek die gitaristen gebruiken, is echter niet gebruikelijk.

• The Study of Orchestration, Samuel Adler. New York, Verenigde Staten, W. W. Norton & Company, Inc. 2002.
• Sesam Atlas van de Muziek, Ulrich Michels. Baarn, Nederland, Bosch & Keuning nv (Nederlandse uitgave). 1993.
• Artikelen "Arco", "Béla Bartók" en "Pizzicato" in The New Grove Dictionary of Music and Musicians, ed. Stanley Sadie. London, Verenigd Koninkrijk, Macmillan Publishers Ltd. 1980.
• Spectrum-Muzieklexicon, Theo Willemze. Utrecht, Nederland & Antwerpen, België, Uitgeverij Het Spectrum. 1975.

• Meer over "plukken" op de contrabas in jazzmuziek 1

• Arco
• Col legno