Peter I van Rusland

Peter was de zoon van tsaar Alexis van Rusland en diens tweede vrouw, Natalja Narysjkina. Peter had ook nog twee halfbroers: de kreupele Fjodor en de zwakbegaafde Ivan. Na de dood van zijn vader werd eerst Fjodor tsaar. Om veiligheidsredenen was zijn moeder met haar zoontje verhuisd van het Kremlin naar Preobrazjenskoje, een wijk toen vlak bij Moskou, nu in Moskou.

Na de dood van Fjodor, brak er een strijd los tussen de families van de eerste vrouw en de tweede vrouw van tsaar Aleksej, de Miloslavskys en de Narisjkins. Zijn halfzuster, de scherpzinnige en daadkrachtige Sofia schoof met hulp van de Strelitzen haar broer Ivan (V) naar voor, de Narisjkins Peter. Bij de gevechten werden verschillende leidende aristocraten en generaals vermoord, waaronder Majetev, voormalig adviseur van zijn vader, en ook twee familieleden (van de Narisjkins, de partij van Peters moeder) werden omgebracht voor de ogen van de latere tsaar Peter de Grote. Bij het einde van de rebellie werd de incompetente Ivan 'senior-tsaar'. Peter, dan pas 9 jaar, werd benoemd tot 'junior-tsaar' en Sofia regentes. In de rugleuning van de troon werd een gat gezaagd, zodat zij, letterlijk achter de schermen, de beide jongens kon influisteren.

Toen hij zestien was, werd Peter uitgehuwelijkt aan Eudoxia Lopoechina. In 1689 werd Sofia verdreven naar een klooster, na de nederlagen in de Krimveldtochten (1687-1689) en het gerucht van een samenzwering tegen Peter. Toen hij was uitgekeken op het meer bij Pereslavl, waar de tsarenfamilie een buitenverblijf bezat, vertrok hij naar het noorden. In Archangelsk doorliep Peter alle rangen van kajuitjongen tot kapitein, logeerde bij Nederlandse kooplieden en droeg bij voorkeur westerse kleren.

In 1696 stierf de ziekelijke Ivan, waardoor de familie Narisjkin de touwtjes in handen kreeg, en Peter alleenheerser werd. In november van dat jaar gaf hij zijn eerste oekaze uit, waarin hij zijn kamerheren uitstuurde naar verschillende steden om daar diverse wetenschappen te leren.[1]

Peter staat bekend om de grootschalige modernisering van het land. Hij stelde de adel open en schiep een nieuwe aristocratie onder de functionarissen; promoties werden afhankelijk van prestatie. Rusland werd verdeeld in acht provincies (Goebernii) en ook de ministeries werden in aantal beperkt. Dit lokte felle reacties uit, waaronder de Streltsy-opstand.

In 1698, na de Azovcampagnes, richtte hij de eerste Russische marine op in Taganrog. Hij had daarbij de hulp van zijn Zwitserse boezemvriend en drinkebroer Franz Lefort. Het was waarschijnlijk Lefort, ooit in dienst op een Hollands oorlogsschip en in Rusland tot admiraal benoemd, die voorstelde om Amsterdam te bezoeken en zich op de hoogte te stellen van vlootbouw, bombarderen, publiciteitscampagnes en informatievoorziening, vestingbouw, waterwerken, geneeskunde en godsdienst. Het doel van Peter was bondgenoten te zoeken om een bondgenootschap tegen de Turken te bewerkstelligen.

Peter maakte drie reizen naar West-Europa, bekend als het Grote Gezantschap (Russisch: Великое посольство, Velikoije posolstvo). De eerste reis, incognito, was van augustus 1697 tot 25 mei 1698. Hij verzekerde zich van de loyaliteit van de achterblijvers door dertig 'vrijwilligers', adellijke zonen, mee te nemen die zich moesten bekwamen in de maritieme wetenschap. De vrijwilligers werden verdeeld in groepen van tien. Aan het hoofd van de tweede groep stond ene Pjotr Michajlov, de schuilnaam van de Russische tsaar. De tsaar had een vereenvoudigde etiquette ingevoerd in dit kleine gezelschap van gelijkgestemden. Tijdens zijn eerste reis naar Brandenburg-Pruisen, de Republiek der Nederlanden, Engeland, Saksen en Oostenrijk, bekend als het Grote Gezantschap, bezocht Peter als eerste Riga. De plaatselijke Zweedse commandant Erik Dahlberg besloot te doen alsof hij Peter niet herkende en ontving de tsaar niet. Drie jaar later zou Peter de ongastvrije ontvangst in Riga aanvoeren als een van de redenen om de Grote Noordse Oorlog te beginnen.

Het verblijf van tsaar Peter in Holland in 1697 afgebeeld op een centsprent (ca. 1820-1839).

In Koningsbergen ging de tsaar twee maanden in de leer bij een ingenieur van de artillerie. Sophie Charlotte van Hannover, de vrouw van Frederik I van Pruisen, organiseerde een speciale ontmoeting. Vervolgens ging de reis naar Zaandam om de in Holland florerende scheepsbouw te bestuderen. Peter woonde bij Gerrit Kist in zijn huisje aan de dijk. Toen hij werd herkend, besloot Peter met een aangekocht zeilschip uit te wijken naar Amsterdam om op de werven van de Vereenigde Oostindische Compagnie te werken. Zijn aanstekelijke nieuwsgierigheid viel bij iedereen in de smaak. Hij leerde horlogemaken, doodskisten timmeren, schepen bouwen, tekenen van Adam Silo, etsen, secties verrichten, papier scheppen en zijde spinnen. Nicolaes Witsen stelde hem voor aan de botanicus en anatoom Frederik Ruysch. Ruysch leerde de geïnteresseerde tsaar hoe hij de tanden van zijn onderdanen moest trekken. In 1698 werd het schip de 'Pieter en Paul' te water gelaten, gebouwd met hulp van Peter. Peter vond dat de scheepstimmerlieden te veel op het oog werkten en miste nauwkeurige bouwtekeningen. Peter hield naar verluidt niet van toneel of muziek, maar ging toch naar de Schouwburg van Van Campen om een spektakelstuk te zien. Hij hield wel van schilderijen met schepen en trommelen.

Het Gezantschap bezocht de Staten-Generaal om steun te krijgen tegen het Ottomaanse Rijk in de Tweede Russisch-Turkse Oorlog. Toen Peter deze steun niet kreeg, verliet hij de zaal en de verbaasde aanwezigen, met zijn pruik over zijn hoofd getrokken. Nadat het officiële gedeelte van de missie op een complete mislukking was uitgelopen, keerden de Russen terug naar Amsterdam. Daar bleven ze maanden talmen, in de hoop van hun gastheren toezeggingen los te peuteren, die de smart van hun politieke fiasco wat zou verlichten.[2] Bij zijn afscheid in het O.Z. Heerenlogement kreeg oud-burgemeester Joan Huydecoper van Maarsseveen aan het eind van een drinkpartij een stevige kus.

Peter de Grote werd sterk beïnvloed door zijn reizen in het Westen. Hij voerde westerse kleding en cultuur in en de Oudgelovigen moesten een belasting betalen op het dragen van een baard. Peter introduceerde landkaarten, gereedschappen, wapens en brandspuiten in Rusland. Hij zette een modern brandsignaleringssysteem op en hielp graag met blussen, volgens Cornelis de Bruijn. De medicus Nicolaas Bidloo richtte in Moskou het eerste militaire hospitaal in. Jan van der Heyden, de uitvinder van de brandspuit en Menno van Coehoorn wezen een verzoek af om mee naar Rusland te gaan. De tsaar vond dat de Nederlandse scheepsbouwers te veel met een timmermansoog werkten. Hij miste de theorie, die hij in het Engelse Deptford hoopte te verkrijgen.

Peter was gefascineerd door zonnewijzers: een van de hervormingen was de wijziging van de jaartelling en de tijdmeting in 1700 volgens de juliaanse kalender. (In West-Europa werd de juliaanse kalender al in 1582 afgeschaft en de gregoriaanse kalender ingevoerd). De tsaar liet talrijke boeken uit het Nederlands, Frans, Duits en Engels in het Russisch vertalen. De vertaling van een boek van Erasmus redigeerde hijzelf. Onder zijn bewind verscheen de eerste krant. Tijdens zijn regering had hij een lesprogramma opgesteld om de Russen Nederlands te leren. Vanwege de vele protesten ging dit niet door. Hij stichtte een Navigatieschool en een Zeevaartacademie. Omdat verschillende scheepstermen onbekend waren, zijn de Nederlandse termen nu ook de Russische geworden. Een bekend voorbeeld is de boegspriet.

In 1711 bezocht hij keurvorst August II van Polen in Dresden; in 1713 was hij te gast bij hertog Anton Ulrich van Brunswijk-Wolfenbüttel. Peter begon in 1714 met de bouw van het Peterhof, een zomerresidentie aan de oever van de Neva. Ter ere van Alexander Nevski liet hij een klooster bouwen.

Peter bevorderde de Russische economie door infrastructurele projecten zoals kanalen, sluizen en wegen, want bij zijn aantreden waren er slechts tien fabrieken in het land. In 1703 gaf hij opdracht tot het aanleggen van een vesting, nu het oudste deel van Sint-Petersburg en het uitdiepen van de haven. Hij bestelde in Amsterdam een model van een baggermachine, dat op ware grootte werd nagebouwd. Na zijn overwinning op de Zweden verplaatste hij de hoofdstad van Moskou naar Sint-Petersburg, een op West-Europese leest geschoeide stad, ontworpen door Italiaanse architecten.[4] Kooplieden, ambtenaren, handwerkslieden en adel werden gedwongen te verhuizen en op eigen kosten een huis te bouwen. In 1713 gaf hij een oekaze uit dat de helft van alle waren, die normaliter over Archangelsk geëxporteerd werden, nu over Sint-Petersburg getransporteerd dienden te worden. In het geldwezen standaardiseerde hij de zilveren Russische roebel en introduceerde nieuwe munten, voornamelijk gebaseerd op het decimaal talstelsel.[5]

Tijdens de regering van Peter de Grote werd de Russisch-Orthodoxe Kerk hervormd. Hij was een tegenstander van de Russische tradities en hij probeerde op een verbeten en tirannieke wijze Rusland te verwesteren. Hij wist dat de Kerk zijn eigenlijke tegenstander was en hem zou belemmeren bij zijn verwestersing van Rusland. Hij schaft het patriarchaat Moskou af en stelt een Heiligste Regerende Synode in.

Peter voerde veel oorlogen, die een grote financiële tol eisten. Ze werden bekostigd door nieuwe of verhoogde belastingen in te voeren. Ook met de confiscatie en verkoop van kerkbezit, de verkoop van handelsmonopolies aan de hoogstbiedende en instelling van staatsmonopolies kwam het noodzakelijke geld binnen. In de Grote Noordse Oorlog tegen Zweden (1700-1721) leed hij een zware nederlaag in de slag bij Narva, maar toch wist hij zijn belangrijkste vijand, Karel XII van Zweden, in de slag bij Poltava verpletterend te verslaan (1709). In het zuiden streed Peter tegen Perzië en het Ottomaanse Rijk. Ahmed III begon de Russisch-Turkse Oorlog (1710-1711) en won de slag aan de Proet. In 1714 won de Russische vloot de zeeslag bij Hanko en in 1720 de slag bij de Ålands-eilanden. Bij het Verdrag van Nystad (1721) kon hij Lijfland, Vyborg en delen van Finland aan het Russische Rijk toevoegen. Rusland was toen de belangrijkste grootmacht in Noord- en Oost-Europa geworden. Peter liet zich tot keizer kronen en kreeg de bijnaam 'de Grote', (ook vanwege zijn lengte van meer dan twee meter). Middels een oekaze eiste Peter de Grote de bevoegdheid zijn opvolger te kunnen benoemen.

Bij de bouw van de nieuwe hoofdstad Sint-Petersburg zijn volgens sommige historici zo’n 30 tot 100 duizend mensen gestorven door slechte arbeidsomstandigheden en ondervoeding. Het aantal belastingbetalende huishoudens is onder zijn heerschappij gedaald van ongeveer 800.000 in 1678 naar ongeveer 640.000 huishoudens in 1710. Dit betekent dat tijdens de heerschappij van Peter de Grote de werkende arme bevolking met 20% was gedaald door oorlog, onderdrukking, vervolgingen en vluchtelingen.[6]

Peter zond diverse expedities uit om Siberië te verkennen. Daniel Gottlieb Messerschmidt verzamelde tussen 1718 en 1727 informatie over de geografie, bevolking en natuur van westelijk en centraal Siberië. In het uiterste oosten werd Kamtsjatka onderzocht door Ivan Jevrejnov en Fjodor Loezjin en het uiterste noordoosten door Vitus Bering.

De Grote Noordse Expeditie van Bering en Aleksej Tsjirikov werd door Peter de Grote op stapel gezet, maar vond pas plaats na zijn overlijden.

Peter de Grote kreeg veertien kinderen bij twee vrouwen. Daarnaast had hij een Nederlandse minnares, de wijnkopersdochter Anna Mons. Zijn eerste vrouw, Eudoxia Lopoechina, liet hij opsluiten in een klooster, omdat echtscheiding onmogelijk was. Bij haar had hij drie kinderen, onder wie tsarevitsj Aleksej die hij in 1718 liet martelen door slagen met de knoet, omdat die tegen zijn officiële beleid inging. Peter veroordeelde hem tot de doodstraf, maar Aleksej stierf al voor de geplande executie aan zijn verwondingen. Peter kreeg elf kinderen bij zijn tweede vrouw, Catharina I, die hij in 1712 huwde en in 1724 tot tsarina liet kronen. Een van haar kinderen was de latere tsarina Elisabeth I.

In november 1724 hielp Peter bij de redding van een twintigtal zeelieden uit het water van de koude Neva. Hij stierf drie maanden later ten gevolge van gangreen. Zijn onzeker uitgesproken woorden Ik laat alle macht aan ... lieten de troonopvolging ongeregeld.[7] De hoogste staatsambtenaren zagen zich geplaatst voor de keuze; of de zoon van de vermoorde Aleksej, de latere Peter II van Rusland of Peters echtgenote, de analfabete Catharina I van Rusland, sinds 1724 al mederegente.

Als gevolg van het decreet uit 1721 waarin de erfelijkheid van de titel werd afgeschaft, brak er in Rusland een periode van frequente troonswisselingen aan. De corrupte Aleksandr Mensjikov was zijn feitelijke opvolger.

• De enige vreemde taal die Peter sprak was het Nederlands.[8] Hij sprak en schreef vrij redelijk Nederlands, hoewel het soms meer een mengelmoes van Nederlands en Duits leek.
• Peter de Grote gebruikte voor zijn eigen voornaam graag de Nederlandse vorm van Pieter.
• In 1710 werd Nederlands de hoftaal aan het Russische hof.
• Hij overwoog het Nederlands tot tweede taal van Rusland te maken.
• Hij liet een Nieuw Testament in parallelvertaling Nederlands en Kerkslavisch uitgeven in 1717. Vrijwel alle exemplaren hiervan zijn verloren gegaan.

• De mentor van Peter was een Nederlandse koopman genaamd Franz Timmerman.
• In het oostelijk deel van het centrum van Amsterdam is de Czaar Peterstraat naar Peter de Grote vernoemd.
• In Zaandam is het Czaar Peterhuisje bewaard gebleven, waar Peter onderdak kreeg, tijdens zijn verblijf in Zaandam.
• Hij zorgde voor de eerste diensten in Nederland van de Russisch-orthodoxe Kerk.
• De Britse zanger Al Stewart heeft een liedje over Peter de Grote gemaakt: Peter on the White Sea.
• 450 km van Antarctica ligt het Peter I-eiland dat na de ontdekking door de Rus Fabian Gottlieb von Bellingshausen in 1821 zo genoemd werd.

• Jan Willem Bezemer (1988) Een geschiedenis van Rusland. Van Rurik tot Brezjnev. ISBN 978-90-282-4089-6
• Russen en Nederlanders. Uit de geschiedenis van de betrekkingen tussen Nederland en Rusland 1600-1917. Rijksmuseum Amsterdam 1989. Tekst: Jozien J. Driessen. ISBN 90-12-06039-7
• Bobrick, B. (1992) East of the Sun, The Epic Conquest and Tragic History of Siberia. Poseidon Press.
• Driessen, J. Tsaar Peter de Grote en zijn Amsterdamse vrienden. In samenwerking met het Amsterdams Historisch Museum. Utrecht, Kosmos-Z&K, 1996. ISBN 90-215-2829-0
• Meiden, P. van der (1996) Rivalen in roem: Peter de Grote en Karel XII. De Bataafsche Leeuw - Amsterdam, ISBN 90-6707-410-1.
• Gorbatenko, S. New Amsterdam. St. Petersburg and Architectural Images of the Netherlands. Groningen, NRAC, 2003. Tweetalige editie: Engels-Russisch.
• Koningsbrugge, H. van Van kwaad tot erger: de verslechterende Nederlands-Russische relaties 1711-1718. In: E. Waegemans & H. van Koningsbrugge. Noord- en Zuid-Nederlanders in Rusland 1703-2003. Groningen, Instituut voor Noord- en Oost-Europese Studies, 2004, (Baltic Studies 9) ISBN 90-73432-09-X.
• Tavernier, R. "Russia and the Low Countries. An international bibliography 1500-2000". Groningen, NRAC, 2006. ISBN 90-77089-04-7
• Waegemans, E. Peter de Grote in de Oostenrijkse Nederlanden. Antwerpen, Benerus, 1998 (tweetalige editie: Nederlands-Russisch).
• De taal van Peter de Grote. Russisch-Nederlandse contacten en contrasten, (red.) E. Waegemans. Leuven-Voorburg, ACCO, 2006. ISBN 90-334-6217-6
• Jozien J. Driessen-Van het Reve. De Kunstkamera van Peter de Grote. De Hollandse inbreng, gereconstrueerd uit brieven van Albert Seba en Johann Daniel Schumacher uit de jaren 1711-1752. Hilversum, Verloren, 2006 . ISBN 978-90-6550-927-7
• Catalogus Peter de Grote. Een bevlogen tsaar. Amsterdam, Hermitage 2013. ISBN 978-90-78653-36-3
• Emmanuel Waegemans, De tsaar van Groot Rusland in de Republiek De tweede reis van Peter de Grote naar Nederland (1716-1717). Groningen, Instituut voor Noord- en Oost-Europese Studies / Benerus (Baltic Studies 13), 2013, 320 p. ISBN 978-90-819568-1-9
• Caroline de Jong en Barbara van Pelt / Hermitage St. Petersburg, Sporen van de Nederlandse geschiedenis in St. Petersburg. Flevodruk, Harderwijk 1996.

Zie de categorie Peter I van Rusland van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.