Parthen

Na de roerige tijden van de brandcatastrofe drong een aantal Indo-Europese volkeren vanuit het noorden, voornamelijk Iraanse volkeren zoals de Meden en de Perzen, het huidige Iran binnen. De eveneens Iraanse Parthava bleven echter in Centraal-Azië wonen, maar drongen later door in het noordoosten van het huidige Iran.

De Parthen komen oorspronkelijk uit Hyrcanië. Rond 585 v.Chr. verklaarde de vorst van Parthië zich vazal van Cyaxares II van Medië. Later ging Hyrcanië tijdens de regeerperiode van Cyrus de Grote (559 - 530 v. Chr) deel uitmaken van het Perzische rijk onder de dynastie van de Achaemeniden. Daarna veroverde Alexander de Grote het gebied en behoorde het opeenvolgend tot het Seleucidische Rijk.

Rond 250 v.Chr. veroverde Arsaces I het gebied van Parthië en verklaarde het onafhankelijk van de Seleuciden. Arsaces stichtte de dynastie van de Arsaciden, die zolang het Parthische rijk bestond, de koningsdynastie zouden blijven. Volgende koningen, met name Priapitius en Mithridates I de Grote breidden het rijk verder uit en drongen de Seleuciden steeds verder terug. Mithridates' opvolgers waren niet in staat alle veroverde gebieden vast te houden, maar wel werd in 126 v.Chr. Babylonië aan het Parthische rijk toegevoegd. Mithridates II de Grote (124-88) bracht het rijk opnieuw tot grote bloei. Hij veroverde veel gebieden en breidde het Parthische rijk uit tot aan de Eufraat, waar hij als eerste Parthische vorst in contact kwam met de Romeinen.

Over de periode na Mithridates II is bij gebrek aan bronnen niet veel bekend. Wel is duidelijk dat er verdeeldheid was in het rijk en dat verschillende troonpretendenten elkaar bestreden. Daarnaast leed Parthië onder de dreiging van het in deze periode sterke Koninkrijk Armenië onder Tigranes II. Pas vanaf de regering van Phraates III Theos (70-57) herstelt het Parthische rijk zich.

Het Parthische Rijk in de 1e eeuw v.Chr.

Tijdens de regering van Orodes II (57-38) trokken de Romeinen, onder aanvoering van Crassus, Parthië binnen. Orodes' generaal Surenas bracht de Romeinen in de Slag bij Carrhae echter een zware nederlaag toe (53 v.Chr.), die zo'n effect had dat de Romeinen tot aan het begin van de tweede eeuw na Chr. de Parthische legers vreesden. Orodes' zoon en beoogd opvolger Pacorus I wist (samen met de overgelopen Romeinse veldheer Quintus Labienus) rond 40 v.Chr. zelfs grote delen van Syrië, Judea en Cilicië te veroveren op de Romeinen. Die slaagden er echter al snel in de Parthen weer tot over de Eufraat terug te drijven. Ook onder de volgende koningen bleef er sprake van een sterk Parthië, dat op gespannen voet stond met Rome.

Onder Artabanus II (10-38 na Chr.) kwam het tot een ernstig conflict tussen de Parthen en de Romeinen over het Koninkrijk Armenië, dat door beiden geclaimd werd. Hoewel Artabanus uiteindelijk de Romeinen als zijn meerdere moest erkennen, zou Armenië tot aan de val van het Parthische rijk een twistpunt blijven.

De strijd om Armenië kwam tot een nieuw hoogtepunt onder Vologases I (51-78). Noch de Parthen, noch de Romeinen slaagden erin een duidelijke overwinning te behalen en in 63 kwamen Vologases en de Romeinse keizer Nero tot een akkoord dat voorzag in gedeelde invloed: de Parthische dynastie van de Arsaciden zou voortaan in Armenië regeren, maar als vazallen van Rome.

Het akkoord hield enkele decennia stand, maar Osroes I (109-129) greep toch weer in in de Armeense troonopvolging. Daarop heroverde de Romeinse keizer Trajanus Armenië en trok hij met zijn legers Parthië binnen. Van Mesopotamia maakte hij een Romeinse provincie en hij plaatste Parthamaspates op de Parthische troon als vazal van de Romeinen. Toen Trajanus in 117 echter overleed, verdreef de Parthische bevolking Parthamaspates. Trajanus' opvolger Hadrianus wilde geen oorlog met de Parthen en trok zijn legers uit Mesopotamië terug.

Reeds ten tijde van Osroes was het rijk verdeeld. Vologases III, die als winnaar uit de machtsstrijd naar voren komt, wist het rijk echter weer te versterken en slaagde erin de opstanden van vazalkoningen neer te slaan. Vanaf zijn opvolger Vologases IV zette het verval van het Parthische rijk echter definitief in. Vologases trok met zijn legers naar Armenië, verdreef aldaar de Romeinen en bezette het gebied. De Romeinen sloegen echter al snel terug; Lucius Verus, die nog maar net medekeizer was geworden, trok met een sterke legermacht op naar het oosten. Hij heroverde Armenië en richtte in Parthië grote verwoestingen aan, zelfs tot in de hoofdstad Ctesiphon. Een ernstige verzwakking van het Parthische rijk was het gevolg, waarvan veel vazallen gebruikmaken om in opstand te komen.

Het verval zette verder door onder Vologases V (192-207) en Vologases VI (207-228). Ook zij wekten de woede van de Romeinen, die opnieuw Parthië binnenvielen en daar grote verwoestingen aanrichtten. Weliswaar wist Artabanus IV (213-224) de Romeinen nog een nederlaag toe te brengen, maar de strijd tegen de Romeinen vergde zoveel aandacht dat Artabanus veel te laat reageerde op de opstand van Ardashir. Deze voormalige Perzische vazal van de Parthen versloeg in 224 Artabanus en veroverde in 226 de hoofdstad Ctesiphon. Daarmee kwam definitief een einde aan het Parthische rijk en ontstond het Nieuw-Perzische rijk van de Sassaniden.