Oxymoron (stijlfiguur)
Een oxymoron (uitspraak: oksimóron) is een stijlfiguur waarbij twee woorden worden gecombineerd die elkaar in hun letterlijke betekenis tegenspreken.
Vergelijkbare figuren
Een oxymoron is een speciaal geval van de paradox. Een paradox bevat een schijnbare tegenspraak die bij nadere beschouwing blijkt te kloppen; bij een oxymoron blijft de spanning van het betekenisverschil echter in stand.
Een oxymoron wordt vaak bewust aangewend voor retorische, poëtische of andere esthetische doeleinden. Dat is een verschil met de contradictio in terminis: ook dat is een tegenspraak, maar dan een waarbij de spreker zichzelf aantoonbaar tegenspreekt en dus een ondeugdelijk argument hanteert.
Etymologie
Het woord oxymoron is afgeleid van Oudgrieks ὀξύμωρον, oxumōron, een samenstelling van ὀξύς, oxus ("scherp") en μωρός, mōros ("stomp"). Het is daarmee een autologische (zelfverwijzende, zie zelfvervuller) term: oxymoron is immers zélf een "oxymoron", en heeft dus ook betrekking op zichzelf.
Poëtisch gebruik
De slotregels uit het gedicht Zingen van P.C. Boutens:
- Zingen, lief, is zich versteken [verbergen]
- In een vindbaarheid zoo schoon!
In de laatste strofe van Weemoedts felicitatiedienst van Lévi Weemoedt:
- Dan explodeert een stilte...
De beginwoorden in Paul Celans beroemde gedicht Todesfuge:
- Schwarze Milch der Frühe...
Voorbeelden
|
|
|
|
|
|
Ogenschijnlijke grapjes in de woordsamenstelling
Een ander verschijnsel vindt men wanneer de samenstellende delen van een woord elkaar lijken tegen te spreken. Dit zijn geen oxymorons. Battus noemde in zijn Opperlandse taal- & letterkunde termen als deze basaltwoorden (zie aldaar).[2]