Onderduiken (Tweede Wereldoorlog)

Over het algemeen was het extra moeilijk Joden onder te brengen tot medio 1943, toen door toegenomen Duitse terreur vrijwel elke Nederlander kon beseffen dat Joden deze hulp het hardst nodig hadden. Een verzwarende omstandigheid voor Joden was, dat de meerderheid van bijvoorbeeld de Amsterdamse Joden arm was, en zij dus niet konden betalen voor onderduik, terwijl betalen niet ongebruikelijk was, vooral in het begin.

Verder stonden op het herbergen van Joden steeds strengere straffen, terwijl er ook speciaal op Joodse onderduikers werd gejaagd door onder meer de Kolonne Henneicke en leden van de Landstorm van de NSB. Jodenjagers kregen een premie van f 7,50, en later zelfs meer, het zogenaamde 'kopgeld'.

Voor Joodse kinderen werden aparte onderduikacties opgezet, onder meer door:

• Walter Süskind vanuit de Hollandsche Schouwburg, met hulp van anderen
• de NV-groep
• het Utrechts Kindercomité in samenwerking met de NV-groep
• de Rooms-Katholieke Kerk en vele verschillende protestantse kerkgenootschappen.

Ongeveer 25.000 Joden hebben door onder te duiken de oorlog kunnen overleven. Onder hen was ook een relatief groot aantal (gevluchte) Duitse Joden, omdat zij over het algemeen door hun kennis van de Duitsers een beter idee hadden van de repressie die dezen zich voornamen, en omdat zij vaak beter opgeleid en welgestelder waren.

Er waren bij het onderduiken problemen, zoals uitbuiting en afpersing van Joden, ernstige problemen in de relatie tussen onderduikers en gastheren. In een enkel geval heeft dat geleid tot de gewelddadige dood van de onderduiker, zoals in het geval waarbij de Amsterdamse cineast Louis van Gasteren betrokken was. Een aantal malen hebben zelfs Joden geholpen Joodse onderduikers aan te geven, zoals bijvoorbeeld de jodin Ans van Dijk heeft gedaan, de enige vrouw die na de oorlog in Nederland wegens collaboratie gefusilleerd is. Uit het boek Vogelvrij van Sytze van der Zee uit 2009 bleek echter dat er veel meer Joodse verraders waren geweest dan tot op dat moment bekend was.

Onderduiken was geen sinecure: vaak waren de leef- en hygiënische omstandigheden in de bossen en watergebieden bar slecht en was men overgeleverd aan de kou en de elementen. Weer anderen moesten voordat zij onderdoken in de nacht door de bossen vluchten met onvoldoende beschermende kleding. De ruimte die een onderduiker ter beschikking had, was vaak zeer beperkt: een afgeschutte zolder, een kelder, en als plaats om zich te verbergen bij huiszoekingen vaak een verborgen kast, niet groter dan een hondenhok. In 2009 werd in Hilversum nog een dergelijke bergplaats (her)ontdekt.[3] De families die onderduikers in het geheim een dak boven hun hoofd gaven deden dit met gevaar voor eigen leven. Daarom was het absoluut noodzakelijk dat iedereen die erbij betrokken was volledig zweeg over deze onderduikers. Eén enkel woord dat uitlekte kon bij de Duitsers (Gestapo of SD) terechtkomen, met alle gevolgen van dien.

Persoonlijke onderduikverhalen worden verzameld en geïllustreerd in het project Andere Achterhuizen.[4]

Voor de Nederlandse onderduikers betekende het onderduiken vaak ook dat zij ook een vervalst persoonsbewijs op zak moesten hebben. Anders kon men bij willekeurige razzia's van de Duitsers door de mand vallen. Dit gold voor zover men het waagde de straat op te gaan, maar vele onderduikers brachten dag in dag uit binnenshuis door. Met een vals persoonsbewijs was men er nog niet, want dit betekende dat men ook een andere distributiestamkaart en distributiebonnen moest krijgen. Het Nederlandse verzet zorgde hiervoor door overvallen te organiseren op zogeheten distributiekantoren. Hier werden dan bonnen en (blanco) stamkaarten gestolen en die werden dan vervolgens via bepaalde kanalen aan de onderduikers gegeven. Wie immers geen stamkaart en distributiebonnen had, kon geen voedsel of andere producten kopen.

De Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) was de voornaamste organisatie die onderduikers hielp met vooral adressen en papieren. Gedurende de Duitse bezetting van Nederland was de LO tevens de grootste en voornaamste verzetsbeweging. De organisatie kwam pas in 1943 goed van de grond en heeft veel onderduikers (joodse en niet-joodse) geholpen. Zij zorgde voor zowel onderduikadressen als bonkaarten, nodig voor de voeding van de onderduikers. Deze kaarten kwamen vaak van de Landelijke Knokploegen (LKP), de gewapende afdeling van de LO. De LO organiseerde zelfs onderduikbeurzen, waar het aanbod en de vraag werden verdeeld. Vaak vroegen onderduikgastheren om onderduikers met een bepaald geloof, of om louter kinderen, of om wel of geen Joden. De LO was per provincie en soms daarbinnen per religieuze confessie verdeeld. Succesvol was de „Roomse” of Limburgse Onderduikorganisatie bijvoorbeeld voor het onderduiken en anonimiseren van joodse kinderen en joodse oorlogswezen die in internaten, ziekenhuizen en kloosters konden worden ondergebracht als evacués of 'aansterkende familieleden'.

Het Nationaal Steun Fonds (NSF) was de verzetsorganisatie die het verzet en onderduik voor het grootste deel financierde. Het NSF werd geleid door Walraven van Hall (de bankman) en Iman Jacob van den Bosch (de marineman).[6] Zij sloten leningen af bij banken en particulieren. De Nederlandse regering in Londen stond garant voor naoorlogse terugbetaling. In oktober 1944 werd Van den Bosch bij het crematorium op kamp Westerbork gefusilleerd en in januari 1945 werd Van Hall in Haarlem opgepakt en gefusilleerd.

Dit overzicht is mogelijk incompleet; u kunt helpen door het uit te breiden.

• Bloeme Evers-Emden - ontwikkelingspsychologe die in de jaren 1990 vier boeken schreef over onderduikkinderen, hun ouders, onderduikouders en onderduikbroertjes en -zusjes.
• De familie Frank - het echtpaar Otto en Edith Frank met hun dochters Anne en Margot, internationale bekendheid verkregen door het dagboek dat Anne Frank schreef.
• Pieter Hoppen - onderduiker uit Rotterdam die op verdenking van collaboratie vermoord werd door leden van KP-Meppel. Naoorlogs onderzoek wees uit dat Hoppen onschuldig was.
• Geert Lubberhuizen - die als student, Jodenhelper en illegaal uitgever in Amsterdam ondergedoken zat.
• Anton Mussert - de NSB-leider, zat aan het begin van de oorlog een week ondergedoken in Bussum, totdat duidelijk was wie aan de winnende hand was. Hij ging er prat op de eerste onderduiker van Nederland te zijn.
• Johannes Post heeft zich samen met Celina Kuijper, haar verloofde Ies Davids, Jan Naber en Albert Rozeman enige tijd verborgen in de Drentse bossen. Post was eerst de onderduikgever van de Joodse Celina Kuijper.
• Tomas Ross - de schrijver werd geboren op een onderduikadres.
• Frits Slomp - de oprichter van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers, een dominee uit Heemse, dook ook onder in juli 1942 en startte onder de schuilnaam Frits de Zwerver de hulporganisatie.
• Henk Sneevliet - internationaal de bekendste marxist van Nederland, zat in 1943 ondergedoken in Bergen op Zoom, waar hij gearresteerd werd waarna hij naar Kamp Amersfoort werd overgebracht en enkele dagen later werd gefusilleerd.
• Ed van Thijn - voormalig minister en PvdA-politicus, was ook langere tijd bij diverse families ondergedoken.
• Gerrit van der Veen - deze beeldhouwer en verzetsstrijder moest onderduiken na zijn aanslag op het Huis van Bewaring in Amsterdam in 1944, maar werd al korte tijd daarna opgespoord.

Dit overzicht is mogelijk incompleet; u kunt helpen door het uit te breiden.

• Mari Andriessen - een beeldhouwer die de verzetsstrijdster Truus Menger, een vriendin en medestrijdster van Hannie Schaft, verborg.
• Elisabeth de Meijier - schrijfster van het kinderboek Jonas ziet sterretjes en onder het pseudoniem Edmée Lemaires van een aantal andere boeken, heeft Joodse onderduikers in haar huis verborgen, onder wie Chaim Knorringa (die na de oorlog samen met Hazewindus het Knorringa Avondlyceum oprichtte) en de violist Theo Olof.
• Johannes Post - zie hierboven
• Walter Süskind - een Duitse Jood uit Nederlandse ouders die in Nederland ongeveer 600 Joodse kinderen aan de Jodenvervolging heeft helpen ontsnappen.