Noordelijke Nevenlijnen

De lijn Harlingen – Leeuwarden – Groningen – Nieuweschans werd door de Staat der Nederlanden aangelegd als Staatslijn B en in exploitatie gegeven in de periode 1863-1868.

Het traject Harlingen – Leeuwarden werd geopend in 1863 en was de tweede door de Staatsspoorwegen in gebruik genomen spoorlijn. Drie jaar later, in 1866, werd de lijn verlengd naar Groningen en in 1868 werd de lijn verlengd naar Nieuweschans bij de Duitse grens. Hierdoor was er een rechtstreekse verbinding ontstaan tussen de haven van Harlingen en het Duitse achterland.

In 1884 werd de spoorlijn Groningen – Delfzijl geopend en in 1893 de zijtak van Sauwerd naar Roodeschool.

De spoorlijn Leeuwarden – Sneek – Stavoren werd in 1883-1885 in gebruik genomen door de Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HSM) als onderdeel van de verbinding tussen Amsterdam en de Friese hoofdstad, via de route Amsterdam – Enkhuizen – Stavoren – Leeuwarden. Tussen Enkhuizen en Stavoren was een veerdienst over de Zuiderzee; deze wordt nu nog in de zomermaanden onderhouden voor het toeristisch (fiets)verkeer en voor dagtoerisme.

Vanaf 1917 gingen de spoorlijnen over in de belangengemeenschap de Nederlandse Spoorwegen (NS). Daarmee verviel het aspect van concurrentie van de lijn via Stavoren, zeker toen na 1952 Leeuwarden per elektrische trein via Zwolle kon worden bereikt (de zogenaamde Staatslijn A).

De spoorlijn Zuidbroek – Veendam is onderdeel van de spoorlijn Stadskanaal - Zuidbroek en werd geopend in 1910. De lijn werd in 1953 voor reizigersvervoer gesloten, maar bleef in gebruik voor goederenvervoer. Sinds 2011 rijden er weer reizigerstreinen naar Veendam.

Blauwe Engel nr. 41 te Dronrijp (2005).

Een wadloper (DH-2) te Delfzijl.

Een Stadler GTW (Spurt) van Arriva onderweg tussen Leer en Groningen.

De stoomtractie werd in 1953-1954 vervangen door dieseltractie, na aflevering van de dieselelektrische motorrijtuigen en treinstellen Plan X. Deze werden door hun aanvankelijk blauwe kleur ook wel 'Blauwe Engel' genoemd.

Vanaf begin jaren zestig kwamen ook de dieselelektrische treinstellen Plan U op de noordelijke nevenlijnen te rijden, met name de lijn Groningen – Leeuwarden.

In de jaren zeventig kwam de vervanging van het dieselmaterieel uit de jaren vijftig aan de orde. Om de verlieslijdende nevenlijnen als spoorlijn te kunnen blijven exploiteren was het nodig een goedkopere exploitatievorm te kiezen.

Het resultaat was de aanschaf van nieuwe lichtere dieselmotorrijtuigen type DH1 en dieseltreinstellen type DH2 in 1981-1983. Deze werden bekend onder de naam 'Wadloper'. Zij waren geschikt voor exploitatie in eenmanbediening, maar de conducteur bleef op de treinen aanwezig. Door de lichtere constructie werd het baanonderhoud wel goedkoper. Ook modernisering van de beveiliging droeg hiertoe bij. Op de lijn naar Roodeschool werd al in de jaren zestig geëxperimenteerd met een Radioverkeersleiding.

In 1999 werd de exploitatie van de drie Friese lijnen door de Nederlandse Spoorwegen overgedragen aan NoordNed, een bedrijf waarvan NS aanvankelijk nog mede-eigenaar was. Een jaar later volgden de drie Groninger lijnen. Sinds 2003 zijn alle aandelen in bezit van Arriva. In december 2005 heeft Arriva de nieuwe concessie gekregen voor vijftien jaar, dus tot december 2020. De Wadlopers werden in 2006-2007 successievelijk vervangen door nieuw dieselelektrisch materieel, type GTW, gefabriceerd door de Zwitserse firma Stadler Rail. De nieuwe treinstellen werden door Arriva 'Spurt' gedoopt.

Een aantal lijnen heeft naast reizigersverkeer ook een functie in het goederenvervoer. Vanaf het rangeerterrein bij Onnen rijden in beginsel elke werkdag buurtgoederentreinen naar Delfzijl. Daarnaast ontvangt het in Veendam gevestigde Nedmag vijf keer per week dolomiet aangeleverd vanuit de Belgische Ardennen. Vanaf Roodeschool wordt vrijwel dagelijks aardgascondensaat per spoor vervoerd.

Over de spoorlijnen vindt daarnaast meer onregelmatig goederenvervoer plaats, zoals gipsvervoer naar Delfzijl en houtafval vanuit Veendam. Daarnaast kan gedacht worden aan projectmatig vervoer naar de havens, zoals suiker, bieten, buizen en militair materieel. De spoorlijnen Groningen – Leeuwarden en Zuidbroek – Nieuweschans worden momenteel niet meer door goederentreinen gebruikt.

Het belang van de bovengenoemde spoorlijnen is met het verschuiven van de vervoersstromen steeds meer in het regionale verkeer komen te liggen, waarbij de kleinere steden per trein verbonden worden met de provinciehoofdsteden Groningen en Leeuwarden. Er bestaan plannen voor elektrificatie van de lijn Leeuwarden – Groningen.

Programma van eisen voor de nieuwe treinconcessie die december 2020 in gaat. Deze nieuwe treinen komen er in de toekomst bij:[4]

1. Tweede sneltrein Groningen – Leeuwarden (nu 1x per uur, straks 2x) (alleen doordeweeks tot 20 uur)
2. Extra pendeltrein Zuidhorn – Groningen – Groningen Europapark (1x per uur in ochtendspits)
3. Spits sneltrein Groningen – Winschoten (tot 2x per uur)
4. Extra spitstreinen Leeuwarden – Sneek (4x per uur een trein in de spits)
5. Verlenging van spoorlijn Groningen-Veendam naar Stadskanaal (per 2025)

• Projectgroep Exploitatie Nevenlijnen
• Lijst van spoorlijnen in Nederland

• Website van Arriva