Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst

De voorloper van alle Nederlandse inlichtingendiensten is de derde sectie van de generale staf (GS III genoemd), die kort voor de Eerste Wereldoorlog werd opgericht. In 1942 werd in Australië tevens de Netherlands Forces Intelligence Service (NEFIS) opgericht, die later in 1948 zou overgaan in de Centrale Militaire Inlichtingendienst, die uiteindelijk in 1950 werd opgeheven wegens de soevereiniteitsoverdracht.

Na de oorlog hadden de Nederlandse krijgsmachtonderdelen elk hun eigen inlichtingendienst: de Marine Inlichtingendienst (MARID), de Landmacht Inlichtingendienst (LAMID) en de Luchtmacht Inlichtingendienst (LUID). In 1987 is een centralisatieoperatie gestart, die tot doel had om de inlichtingendiensten van de diverse krijgmachtsonderdelen samen te voegen en waardoor ze efficiënter konden werken en hoogwaardiger inlichtingen afleveren. Het resultaat was de fusie van de afzonderlijke diensten tot de Militaire Inlichtingendienst (MID) in 1988.[1]

Met de invoering van Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2002 (Wiv) in 2002 werd de MID omgedoopt tot Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (MIVD). Na een reorganisatie die enkele jaren heeft geduurd, valt de MIVD rechtstreeks onder de politieke en ambtelijke top van het Ministerie van Defensie.

In 2003 en daarna heeft de MIVD het vooral druk gehad met crisisbeheersingsoperaties, zoals die op de Balkan[2] en in Afghanistan, Irak en Liberia. Zo zijn in 2003 inlichtingenteams en contra-inlichtingen- en veiligheidsteams uitgezonden naar Bosnië, Afghanistan en Irak. Vervolgens werden ook de Nederlandse militaire missies in de Afgaanse provincies Uruzgan (2006-2010) en Kunduz (2011-2013) door de MIVD ondersteund.

Tussen 2002 en 2005 had de MIVD een jaarlijks budget van 60 miljoen euro en zo'n 750 medewerkers.[3] Tussen 2013 en 2015 moest middels een reorganisatie het aantal medewerkers worden teruggebracht van 944 naar 834.[4] In 2014 werd als budget voor de dienst een bedrag van ca. 85 miljoen euro genoemd.[5]

Begin 2017 telde de MIVD zo'n 1000 medewerkers, na een groei van 43 voltijdsbanen in 2015 en 179 functies in 2016 en 2017, waarmee de organisatie in deze 3 jaar met ruim 20% gegroeid is.[6]

In november 2015 werd besloten om de AIVD en de MIVD per 2022 te verhuizen naar een gezamenlijke locatie op de Frederikkazerne in Den Haag. Dit ter bevordering van de onderlinge samenwerking, waarbij de diensten wel hun eigen taakgebied houden.[7] In juli 2019 werd bekend gemaakt dat de verhuizing naar de gezamenlijke locatie pas in 2029 zal kunnen plaatsvinden.[8]

Tot en met 2007 bestond de MIVD uit de hoofdafdelingen Productie en Bedrijfsvoering. De hoofdafdeling Productie omvatte de Afdeling Verbindingsinlichtingen (AVI) en de Afdeling Human Intelligence (AHM) die informatie verzamelden, en de Afdeling Analyse en Rapportage (AAR) en de Afdeling Contra-Inlichtingen en Veiligheid (ACIV) die de gewonnen informatie verwerkten tot inlichtingenproducten zoals rapportages en analyses.[13]

In 2008 vond een interne reorganisatie van de MIVD plaats. Sindsdien zijn er, naast het kabinet (KAB) en een stafafdeling voor Bedrijfsvoering (SBV) en voor Juridische Zaken (SJZ), de volgende 5 afdelingen:[14][15]

• Afdeling Inlichtingen (AI)
• Afdeling Contra-inlichtingen en Veiligheid (ACIV)
• Afdeling Geheime Inlichtingen Operaties (AGIO)
• Dienstencentrum MIVD (DC MIVD)
• Joint Sigint Cyber Unit (JSCU)

De Current Intelligence Unit (CIU) is op 24-uurs basis bezet, mede om contact te onderhouden met de uitgezonden teams van de MIVD.

Een bijzondere functie is de Devil's Advocate (DA), die sinds 2008, direct ondergeschikt aan de directeur, voor een kritische blik op inlichtingenrapportages zorgt.[16]

Bij de MIVD zijn alle functies aangewezen als vertrouwensfunctie, waarvoor, na een uitgebreid veiligheidsonderzoek, een verklaring van geen bezwaar vereist is.

Waar nodig kunnen teams in het buitenland (met name crisisgebieden) worden ingezet, die niet alleen Nederlandse troepen ondersteunen, maar ook ter plekke informatie met partnerdiensten kunnen uitwisselen:[17]

• National Intelligence Cell (NIC, zonder eigen analysecapaciteit)
• National Intelligence Support Team (NIST, met eigen analysecapaciteit)
• National Deployed Sigint Section (NDSS, vooruitgeschoven post in missiegebied)[18]

Daarnaast wordt in missiegebieden ook het Joint ISTAR Commando (JISTARC) van de Nederlandse krijgsmacht ingezet, dat mobiel en ten behoeve van lokale commandanten inlichtingen verzamelt, terwijl de MIVD-teams dat meer vanuit vaste locaties en met het oog op strategische en politieke besluitvorming doen.[19]

Het bureau Externe Relaties coördineert en ondersteunt de samenwerking met buitenlandse partnerdiensten en onderhoudt de contacten met de liaisons die de MIVD op enkele Nederlandse ambassades in het buitenland heeft gestationeerd, alsmede met de liaisons die partnerlanden op hun ambassades in Nederland hebben.[17]

Tussen 2000 en 2011 verscheen het MIVD-personeelsblad Ingelicht, dat in een oplage van 1500 exemplaren en ongeveer 60 nummers werd verspreid binnen de MIVD en het ministerie van Defensie. Alle nummers van het blad zijn door de Stichting Argus online gezet en vormen een bron van informatie over de medewerkers van de MIVD. Namen, functies, soms foto's en soms zelfs details over het gezinsleven van medewerkers, zijn hierin terug te vinden.[20]

Op basis van de Wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten 2017 heeft de MIVD de volgende taken, die ook wel worden aangeduid met de letter waaronder zij in art. 10 lid 2 van die wet worden opgesomd:

• A-taak: Inlichtingen verzamelen over het militaire potentieel van andere landen, om het eigen leger beter te kunnen inrichten en benutten.
• B-taak: Veiligheidsonderzoeken doen naar kandidaten voor vertrouwelijke functies bij Defensie en toeleveranciers van Defensie.
• C-taak: Informatie verzamelen ter preventie van activiteiten die de veiligheid of de paraatheid van de krijgsmacht schaden (ook wel aangeduid als de veiligheids- of contra-inlichtingentaak).
• D-taak: Maatregelen nemen om de veiligheid en de paraatheid van de krijgsmacht te beschermen, waaronder de beveiliging van geheime militaire informatie.
• E-taak: Het doen van onderzoek betreffende andere landen en thema's die door de regering zijn aangewezen. Het gaat daarbij om onderwerpen met een militaire relevantie, of ook over gebieden waar het Nederlandse leger als vredesmacht wordt ingezet (of ingezet zou kunnen worden).
• F-taak: Dreigingsanalyses opstellen met betrekking tot personen, zaken en plaatsen die van militair belang zijn.

Voor het uitvoeren van deze taken gebruikt de MIVD in eerste instantie openbare bronnen. Wanneer de benodigde informatie hiermee echter niet of niet tijdig verzameld kan worden, kan de MIVD gebruikmaken van enkele ingrijpende opsporingsbevoegdheden, die buiten de inlichtingendienst bijzondere opsporingsbevoegdheden heten. Dit betreft onder andere (met het betreffende wetsartikel van de Wiv 2002, resp. de Wiv 2017):

• Observeren en volgen van personen (art. 20 Wiv 2002; art. 40 Wiv 2017)
• Onder een dekmantel verzamelen van informatie (art. 21 Wiv 2002; art. 41 Wiv 2017)
• Computers binnendringen door middel van hacken (art. 24 Wiv 2002; art. 45 Wiv 2017)
• Door middel van een telefoontap of internettap gericht communicatie onderscheppen (art. 25 Wiv 2002; art. 47 Wiv 2017)
• Ongericht elektronisch communicatieverkeer onderscheppen en analyseren (onder art. 26 & 27 Wiv 2002 mocht dit alleen voor draadloze signalen, onder art. 48 t/m 50 Wiv 2017 ook voor kabelgebonden verkeer)
• Gebruikersgegevens opvragen bij telecommunicatiebedrijven (art. 28 & 29 Wiv 2002; art. 54 & 55 Wiv 2017)

Net als de Wiv 2002 bepaalt ook de Wiv 2017 dat de meeste van deze bevoegdheden alleen mogen worden ingezet na schriftelijke toestemming van de Minister van Defensie. Deze toestemming mag alleen verleend worden als sprake is van:[21]

• Noodzakelijkheid (de methode is nodig voor de inlichtingen- of veiligheidstaak)
• Proportionaliteit (de middelen staan in verhouding tot het te bereiken doel)
• Subsidiariteit (het doel kan niet met minder zware middelen bereikt worden)

Voor het uitoefenen van deze bevoegdheden hebben medewerkers van de MIVD toegang tot alle plaatsen die nodig zijn om bijv. "observatie- en registratiemiddelen" aan te brengen (art. 30 Wiv 2002). De ambtenaren van de MIVD bezitten geen bevoegdheid tot het opsporen van strafbare feiten en dragen geen wapens.

Politieke en militaire informatie uit het buitenland wordt ook verkregen van de defensieattachés die op Nederlandse ambassades gestationeerd zijn. Zij mogen daarbij echter geen gebruik maken van bijzondere bevoegdheden.[17]

Alle aanvragen, verlengingen en beëindigingen voor, resp. van de inzet van bijzondere bevoegdheden worden bij de MIVD geregistreerd in een centraal registratiesysteem.[22]

In 2009 werden door de MIVD 53 taps uitgezet (tegen 1078 door de AIVD en 26.425 telefoontaps door de politie). Het is niet duidelijk of het hierbij gaat om telefoon- of internettaps, dan wel of gebruik is gemaakt van microfoons om gesprekken op te vangen.[23] In maart 2018 werden ook de tapstatistieken voor de jaren 2002 t/m 2017 gepubliceerd:[24]

In 2014 heeft de MIVD aan 2 personen een notificatie gestuurd om te laten weten dat een bijzondere bevoegdheid tegen hen is ingezet. Nadien is daarin een grote achterstand ontstaan,[25] maar die was in 2018 weggewerkt. Vier personen kregen in dat jaar een notificatie.[26]

De aantallen veiligheidsonderzoeken die verricht werden door de MIVD, alsmede de aantallen geweigerde en ingetrokken Verklaringen van Geen Bezwaar (VGB), zijn te vinden in de onderstaande tabel:[27]

Nederlandse militairen van de MINUSMA-missie in Mali

Dia uit een NSA-presentatie over de samenwerking met de MIVD ter bestrijding van Somalische piraten

Blijkens het jaarverslag van de MIVD over 2014, hield de dienst zich met de volgende onderwerpen bezig:[28]

• Na de ramp met vlucht MH17 ondersteunde de MIVD de repatriëring van de stoffelijke overschotten en kreeg de verhouding tussen de Russische Federatie en Oekraïne versterkte aandacht.
• De MIVD leverde analyses en inlichtingen ter ondersteuning van de Nederlandse inbreng in Afghanistan en volgt daartoe zowel de strategische ontwikkelingen als de activiteiten van opstandelingen.
• In Mali verzamelen Nederlandse troepen inlichtingen ten behoeve van de VN-missie MINUSMA, waartoe de MIVD de politieke ontwikkelingen en de veiligheidssituatie in dat land onderzoekt.
• Rond de Hoorn van Afrika draagt Nederland bij aan de bestrijding van piraterij op zee, waarvoor de MIVD inlichtingen en contra-inlichtingen leverde. Ook werden piratennetwerken in Somalië onderzocht (documenten uit de Snowden-onthullingen lieten zien dat de MIVD in 2012 zowel via het satellietstation in Burum als via de HMS Rotterdam Somalisch telefoonverkeer onderschepte en met de NSA deelde, die daarmee piratennetwerken in kaart bracht).[18][29]
• Met de opkomst van ISIS werden de ontwikkelingen in Noord-Irak in versterkte mate gevolgd en werd gekeken naar eventuele bedreigingen voor de Nederlandse defensie-onderdelen die aan de internationale krijgsmacht in die regio deelnemen.
• Een gezamenlijk team van MIVD en AIVD houdt zich bezig met de militaire en politieke ontwikkelingen rondom de burgeroorlog in Syrië en de gevolgen daarvan voor Libanon.

De MIVD doet ook onderzoek naar landen en regio's waar Nederlandse troepen bij kleinere internationale missies betrokken zijn, zoals Egypte, de Palestijnse Gebieden, Iran en de Perzische Golf, Libië, de Golf van Guinee, Zuid-Sudan en Burundi.

Daarnaast werd in 2014 aandacht besteed aan de strategische ontwikkelingen in China en is er het gezamenlijke Team Caribisch Gebied (TCG) van MIVD en AIVD dat inlichtingen en achtergrondinformatie uit Latijns-Amerika en het Caraïbisch gebied verzamelt, met name met betrekking tot Venezuela, dit onder meer vanwege de aanwezigheid van de Nederlandse krijgsmacht in die regio.[28]

Sinds 2008 werken AIVD en MIVD samen in de Unit Contraproliferatie (UCP), om onderzoek te doen naar landen en bedrijven die verdacht worden van verspreiding (proliferatie) van massavernietigingswapens.[30] In 2014 konden hierdoor diverse zendingen van verdachte goederen verhinderd worden.

De specifieke activiteiten en onderzoeksmethodes van de MIVD zijn staatsgeheim. Desondanks zijn in de loop der tijd onder meer de volgende concrete zaken onthuld en in de publiciteit gekomen:

• In 2003 werd de Nederlandse onderzeeboot Walrus ingezet om tijdens operatie Enduring Freedom gesprekken en andere data van terroristen te verzamelen. Deze werden in bulk en zonder ze te filteren aan Amerikaanse inlichtingendiensten overgedragen. Minister Henk Kamp van Defensie kon niet uitsluiten dat de Amerikanen deze data ook voor de oorlog in Irak zouden gebruiken, waar Nederland niet aan deelnam.[31]
• In 2006 en 2007 had de Nederlandse zakenman Ibrahim A. in Afghanistan velerlei ondersteunende werkzaamheden voor de MIVD verricht, maar desondanks nooit de status van agent gekregen, terwijl hij onder de codenaam "de Windhond" onder andere informatie over belangrijke Afghaanse personen aan de dienst doorspeelde. Toen de operatie in 2007 onverwacht beëindigd werd, raakte hij onder meer zijn bedrijf kwijt en kwam hij ook persoonlijk in gevaar. De zakenman kreeg in 2012 door het Ministerie van Defensie een schadevergoeding van 500.000 euro aangeboden, maar vond dat te laag en begon in 2015 een rechtszaak.[32] In augustus 2016 bepaalde de rechtbank Den Haag dat het ministerie een schadevergoeding van ruim 1,1 miljoen euro aan Ibrahim A. moest betalen.[33]
• Na een eerdere succesvolle evacuatie uit Misrata, werd op 27 februari 2011 besloten een Nederlander vanuit Sirte in Libië te evacueren. Hiervoor werd 's middags vanaf de Hr.Ms. Tromp aan de MIVD verzocht om inlichtingen over de situatie, maar mede vanwege een lagere bezetting in het weekend, reageerde de dienst pas om kwart voor 1 's nachts. Ondertussen was de evacuatiepoging al ingezet, maar deze mislukte, waarna drie Nederlandse militairen en de evacué door het Libische regime werden opgepakt.[34]

Grafiek uit het NSA-programma BOUNDLESSINFORMANT met daarin de 1,8 miljoen metadata die Nederland verzameld en met de NSA gedeeld heeft

• De MIVD bleek eind 2012 via de NSO 1,8 miljoen metadata te hebben verzameld "in het kader van terrorismebestrijding en militaire operaties in het buitenland" en deze te hebben gedeeld met de Verenigde Staten.[35] Het getal van 1,8 miljoen was in oktober 2013, in het kader van de Snowden-onthullingen, naar voren gekomen uit een grafiek, waarvan de media aanvankelijk berichtten dat die betrekking had op Nederlandse telefoongesprekken die door de Amerikaanse NSA zouden zijn onderschept. Ook minister van Binnenlandse Zaken Plasterk verkeerde in die veronderstelling, maar moest daar in februari 2014 noodgedwongen publiekelijk op terugkomen, waardoor zijn positie in gevaar kwam.[36] In maart 2014 oordeelde toezichthouder CTIVD dat het structureel uitwisselen van "(ruwe) metagegevens verkregen uit ongerichte interceptie" aan de wettelijke vereisten voldeed, maar niettemin onrechtmatig was omdat niet de juiste toestemming was gevraagd.[37]
• In februari 2018 liet majoor Marco Kroon, in 2009 onderscheiden met de Militaire Willems-Orde, weten dat hij in 2007 in Kabul actief was voor een spionagemissie van de MIVD. Alleen of samen met collega's was hij in burgerkleding op pad, vanuit een safehouse. Daarbij werd hij door een vijand gevangengenomen en gemarteld. Na te zijn vrijgekomen kwam Kroon zijn ontvoerder opnieuw tegen en schoot deze toen uit zelfverdediging dood.[38] Het Ministerie van Defensie verzocht het programma Nieuwsuur niet verder over deze zaak te berichten, aangezien het om staatsgeheime informatie zou gaan en er mensenlevens in gevaar zouden kunnen komen.[39]
• Op 4 oktober 2018 maakte het Ministerie van Defensie tijdens een opvallend gedetailleerde persconferentie bekend dat in april 2018 medewerkers van de Russische militaire inlichtingendienst GROe (of GRU) hadden geprobeerd het Wi-Fi-netwerk van het hoofdkantoor van de OPCW in Den Haag te hacken. De operatie werd door de MIVD verstoord waarna de vier op heterdaad betrapte Russen het land werden uitgezet.[40][41]

Het Satellietgrondstation (SGS) Burum in Friesland, waar de JSCU namens MIVD en AIVD satellietcommunicatie kan onderscheppen

Voor het afluisteren van radioverkeer en satellietcommunicatie werkt de MIVD samen met de AIVD in de vorm van de in 2014 operationeel geworden Joint SIGINT Cyber Unit (JSCU). Deze is de opvolger van de in 2003 opgerichte Nationale Sigint Organisatie (NSO).

Voor overleg over en onderzoek naar methodes voor interceptie, decryptie en signaalanalyse is er het Platform Interceptie Decryptie en Signaalanalyse (PIDS), waar de MIVD namens het ministerie van Defensie aan deelneemt. Daarnaast is er het Platform 13, voor overleg tussen de overheid en een aantal telecommunicatie-aanbieders.[42]

Met de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) werken MIVD en AIVD samen ten behoeve van het Nationaal Detectie Netwerk (NDN), dat bedoeld is om vitale Nederlandse infrastructuur te beschermen tegen cyberdreigingen.[43]

Onder de naam Cyber Analyse Team-5 (CAT-5) wisselen de AIVD, de MIVD, het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC) en de Nationale politie technische en operationele informatie uit om digitale aanvallen te detecteren en te voorkomen.[43]

De MIVD werkt in bilateraal verband samen met buitenlandse (militaire) diensten en internationale organisaties. Deze partners kunnen wisselen al naargelang zij een bijdrage kunnen leveren aan de Nederlandse informatiebehoefte. Inlichtingen worden gedeeld op basis van wederkerigheid ("quid pro quo"), maar ook wordt gekeken naar de betrouwbaarheid van de partnerdienst, hoe deze omgaat met mensenrechten en het democratisch kader.[44] De voorwaarden voor zulke samenwerking zijn vastgelegd in overeenkomsten die meestal Memoranda of Understanding (MoU) genoemd worden.

Net als de AIVD, onderscheidt ook de MIVD de volgende vormen van samenwerking:

• Protocollaire samenwerking, waarbij alleen formele contacten worden onderhouden;
• Analytische samenwerking, waarbij algemene actuele informatieposities worden uitgewisseld;
• Operationele samenwerking, waarbij specifieke methodes, bronnen en/of persoonsgegevens worden uitgewisseld.[45]

Voor bestaande of nieuwe samenwerkingsrelaties stelt de MIVD een zogeheten wegingsnotitie op, waarin "wordt afgewogen of samenwerking wenselijk is, welke samenwerkingsvormen mogelijk zijn en welke voorwaarden daarbij gelden." In 2015 waren 18 buitenlandse diensten als "strategische partnerdienst" aangemerkt en was voor 17 daarvan een dergelijke notitie opgesteld. In 2016 volgen naar verwachting wegingsnotities voor nog zo'n 20 andere diensten.[45]

Naast de bilaterale samenwerkingsrelaties neemt de MIVD ook deel aan enkele multilaterale samenwerkingsverbanden. In het kader van de NAVO gaat het daarbij om ondersteuning van NAVO-missies, adviserend overleg in het Military Intelligence Commitee (MIC) en worden inlichtingen uitgewisseld via het Battlefield Information Collection and Exploitation System (BICES). Voorts levert de MIVD inlichtingen ten behoeve van EU-missies via de Militaire Staf van de Europese Unie (EUMS) en neemt zij deel aan de Multinational Industrial Security Working Group (MISWG) voor cybersecurity in de defensie-industrie .[44]

Als opvolger van de MID, is de MIVD ook lid van de SIGINT Seniors Europe (SSEUR), een samenwerkingsverband waarbinnen de militaire of afluisterdiensten van de vijf UKUSA-landen (de "Five Eyes") en negen Europese staten hun behoefte aan militaire signals intelligence coördineren. Informatie en data worden uitgewisseld via het Signals Intelligence Data System (SIGDASYS). Uit de Snowden-onthullingen bleek dat deze groep, naar het ledental, ook als de "14 Eyes" worden aangeduid.[46][47]

Blijkens een NSA-document van januari 2013 maakte Nederland ook deel uit van de Afghanistan SIGINT Coalition (AFSC), bestaande uit dezelfde 14 landen als de SIGINT Seniors Europe. Elk van de deelnemende landen was verantwoordelijk voor een bepaald terrein en deelde rapportages en metadata over dat gebied met de andere leden.[48]

In een interview met De Volkskrant en Nieuwsuur van 21 januari 2015 noemde voormalig NSA-medewerker Edward Snowden de Nederlandse inlichtingendiensten ondergeschikten en "schoothondjes" van de Amerikanen,[49] iets dat door AIVD-baas Bertholee "bullshit" genoemd werd[50] en ook door inlichtingenexperts als overdreven werd aangemerkt.[51]