Marten Toonder

Marten Toonder junior werd geboren te Rotterdam. Zijn vader, Marten Toonder senior, werd geboren in Warffum, waar zijn zoon ook gewoond heeft. Toonder maakte kennis met strips door de comics die zijn vader, die zeekapitein was,[1] uit de Verenigde Staten van Amerika meenam. Na zijn HBS-eindexamen maakte hij met zijn vader een zeereis naar Argentinië, waar hij in 1931 de assistent van Disney-striptekenaar Dante Quinterno, Jim Davis, ontmoette, die hem inspireerde om zelf ook strips te gaan tekenen.[2] Hiervoor ging hij naar de Rotterdamse academie, maar die verliet hij al snel weer.

In 1935 trouwde hij met Afine Kornélie Dik, oorspronkelijk een buurmeisje uit zijn jeugd, die onder de naam Phiny Dick zelf strips en kinderboeken heeft getekend en geschreven. Ook maakte ze teksten bij de tekeningen van haar man voor de strip Kappie.

Toonder richtte Toonder Studio's op, een bedrijf dat een afsplitsing was van Toonder-Geesink productie. Het bedrijf richtte zich in eerste instantie op het uitbrengen van stripverhalen, maar begaf zich later ook op het gebied van reclame en tekenfilms.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte Toonder bij De Telegraaf, en werd hij lid van de Nederlandsche Kultuurkamer. Hoewel hij na de oorlog werd veroordeeld voor collaboratie,[3] was hij naar eigen zeggen een "verzetsman". Toonders verweer tegen de aanklacht van collaboratie door publicatie in de Duitsgezinde Telegraaf en het sluiten van een contract met de UFA in Berlijn was dat hij zijn tekenaars beschermde en een dekmantel voor illegale activiteiten verschafte. Toonder antedateerde in zijn memoires zijn verzetswerk dat pas na 1944 substantieel werd. Hij tekende anti-Duitse spotprenten in het verzetsblad "Metro" en vervalste Duitse stempels.[4] De Toonderstudio's waren ook betrokken bij het opzetten van een illegale drukkerij in Amsterdam.[5] Op vrijdag 22 oktober 1982 ontving hij uit handen van Dick van Veen het Verzetsherdenkingskruis.

In 1964 verhuisde Toonder met zijn vrouw naar Greystones, in Ierland, om zich geheel te wijden aan het striptekenen. Hij merkte tot zijn verbazing dat het Ierse landschap erg leek op dat wat hij al jaren in zijn Bommel-strips had getekend.

Phiny Dick overleed in 1990, en in 1996 trouwde Toonder opnieuw, namelijk met de componiste Tera de Marez Oyens, die later dat jaar al ook overleed aan een ongeneeslijke ziekte. Sindsdien woonde Toonder weer in Nederland, en wel in het Rosa Spier Huis te Laren.

Toonder overleed op 93-jarige leeftijd in zijn slaap, en werd begraven in de kleinere Redford Cemetery van Greystones.[6]

Toonder was Officier in de Orde van Oranje-Nassau en drager van het Verzetsherdenkingskruis. Hij was onderscheiden met de Wolfert van Borselenpenning van de Stad Rotterdam. Hij was Officier in de Orde van Verdienste ("Pro Merito Melitense") van de Soevereine Militaire Hospitaalorde van Sint-Jan van Jeruzalem, Rhodos en Malta. Deze laatste onderscheiding ontving hij op voordracht van de Ierse afdeling van deze hospitaalorde. Toonder had anoniem een ambulance geschonken.[5]

Toondermonument Rotterdam (detail). Uitgebeeld zijn professor Sickbock en de markies de Canteclaer.

In 1938 verscheen in een Zweedse krant voor het eerst een strip van hem. Vanaf 1941 verschenen in De Telegraaf de zogeheten stripromans die Toonder het meest bekend hebben gemaakt, met als hoofdpersonen Tom Poes en Olivier B. Bommel. De striproman heeft een eigen, karakteristiek formaat: een bladzijde tekst met een paginabrede band van plaatjes erboven, geen tekstballonnen. Hierdoor wordt de aandacht bij de plaatjes niet afgeleid door tekstballonnen en krijgt de tekst een eigen leven. Dit was een dwingende eis van toenmalig hoofdredacteur J.C. Fraenkel van de Telegraaf.[7] Er zijn 177 Bommelverhalen als striproman verschenen, later meerdere keren opnieuw uitgebracht in boekvorm. Ze worden meestal aangeduid met de term "dagbladstrips". Daarnaast zijn ook verhalen verschenen als gewone (ballon)strip in onder andere stripweekblad Donald Duck. Deze waren echter grotendeels door medewerkers geschreven en worden daarom meestal niet tot het echte Toonderwerk gerekend.

De beste verhalen kenmerken zich door subtiele humor en een min of meer verborgen maatschappijkritiek (bijvoorbeeld in de verhalen De Bovenbazen, Het monster Trotteldrom, Het huilen van Urgje, Het nieuwe denken en De bevrijding van Sollidee). Ook kennen ze een bijzonder taalgebruik. Woorden als denkraam en minkukel werden ook buiten de strips van Toonder bekend.

Toonder heeft niet alle Bommelverhalen zèlf kunnen tekenen en hij heeft ook niet alle teksten geschreven. Ook dan wanneer hij door tijdsdruk en gezondheidsproblemen met ogen, pols en overbelaste rechterhand het tekenen van de Bommelsaga aan medewerkers moest overlaten was hij zo dicht mogelijk betrokken bij het verloop van het verhaal. Hij wilde waar en wanneer mogelijk ook steeds de tekeningen corrigeren. Het tekenen van achtergronden en het voor de kwaliteit zo belangrijke "inkten" van de oorspronkelijke potloodtekeningen werd vaak uitgevoerd door medewerkers die daarvoor van Marten Toonder geen erkenning en weinig salaris kregen. Toonder bezat het auteursrecht van de figuren en liet anderen niet in zijn roem delen.[5]

In Oisterwijk heeft van 1955 tot 1959 een miniatuur-Rommeldam bestaan, waaraan ook Toonder heeft meegewerkt.

Een aantal van de Bommelverhalen zijn als tekenfilm uitgebracht, maar deze waren niet erg succesvol. De tekenfilms hadden wel de grollen, maar misten de subtielere humor die uit de verhalen spreekt. Een uitzondering is volgens sommigen de film Als je begrijpt wat ik bedoel naar de gelijknamige verhalenbundel. Deze kreeg een compliment van Walt Disney en Warner Bros. Toonder zelf was er echter niet onverdeeld gelukkig mee.[8] De film zou te veel het karakter van een slapstick gekregen hebben.

Andere stripreeksen van de hand van Toonder, met name van de Toonder Studio's, zijn:

• Panda, met zijn tegenspeler, de gentleman-oplichter Joris Goedbloed
• Koning Hollewijn
• Kappie

In december 2005 verscheen het boek met dvd De Tao van Toonder van Frank van Hartingsveld bij uitgeverij Panda, die ook zijn volledige werk heeft uitgebracht. In dit boek wordt de levensfilosofie van Toonder uiteen gezet aan de hand van zijn uitspraken in interviews. Na een geschil over auteursrechten werd in 2006 echter een rechterlijk verkoopverbod van kracht voor De Tao van Toonder.

In december 2007 verscheen een studie naar occulte invloeden in het werk van Toonder, Heer Bommel en het para-abnormale, over de magie in de Bommelsaga, van de hand van Willem Venerius. De schrijver kreeg hiervoor de medewerking van Eiso Toonder, de oudste zoon van Marten.

Juni 2017 verscheen een in het Literatuurmuseum, waar de originele getekende strips zijn ondergebracht, ontdekt manuscript uit 1937. Het is een thriller met als titel "Tim MacNab zoekt kopij".[9]

Op 1 november 2019 verscheen Het geheim van Marten Toonder, een gelimiteerde, bibliofiele uitgave van werk uit Toonders nalatenschap.[10]

Toonders handafdrukken in de Walk of Fame te Rotterdam

Het taalgebruik van Toonder wordt gekenmerkt zowel door archaïsmen als door neologismen, door ironie, het gebruik van hyperbolen, komische namen, het gebruik van clichés door vaste stripfiguren, het gebruik van kromme taal door bijvoorbeeld professor Prlwytzkofsky en het gebruik van 'valse beeldspraak'.[11][12]

Veel van de zegswijzen uit de verhalen zijn mettertijd deel geworden van de Nederlandse taal.[13]

Enkele van de meest gebruikte neologismen zijn: bovenbaas, denkraam, grootgrutter, minkukel en zielknijper. Nieuwe uitdrukkingen zijn onder andere:

• kommer en kwel
• als je begrijpt wat ik bedoel
• een eenvoudige doch voedzame maaltijd
• verzin een list!

Bij de uitreiking van de Marten Toonder-Geertjan Lubberhuizenprijs 1986

In 1992 ontving Toonder als 80-jarige de Tollensprijs voor zijn hele oeuvre.

Op 2 mei 2002 werd ter ere van zijn 90e verjaardag het standbeeld "Ode aan Marten Toonder" onthuld op het Binnenrotteplein in Rotterdam naast het Station Blaak aldaar.[14] Het bronzen en granito beeld is 6 meter hoog en werd ontworpen door kunstenaarsgroep de Artoonisten. Vanwege diverse bouwwerkzaamheden op het plein werd het beeld in februari 2015 weggehaald en tijdelijk opgeslagen. Op 2 mei 2017, 105 jaar na de geboorte van Marten Toonder, werd het weer teruggeplaatst nabij Station Blaak. Het beeld werd ten opzichte van de oorspronkelijke locatie ongeveer 10 meter in westelijke richting verplaatst.[15]

Het Marten Toonderplein ligt in het hart van de stad, nabij de Markthal en Station Blaak, de plek waar ook het teruggeplaatste Toondermonument van de Artoonisten-kunstenaars staat, een beeld dat zeer in trek is bij met name fotograferende buitenlandse toeristen die de stad aandoen.

In 2009 werd de Marten Toonderprijs ingesteld, een onderscheiding voor een striptekenaar die een bijdrage heeft geleverd aan de Nederlandse cultuur. De prijs werd jaarlijks in maart uitgereikt en bestond uit een geldbedrag van 25.000 euro. Hij werd uitgereikt aan Peter Pontiac, Jan Kruis en Joost Swarte, maar in 2013 alweer afgeschaft vanwege bezuinigingen.[16]

Op zijn geboortedag in 2018 eerde Rotterdam Marten Toonder met een straatnaam in zijn geboortestad.

Het jaar 2012 ging de boeken in als het "Toonderjaar". Het gehele jaar werd herdacht dat het honderd jaar geleden was dat Marten Toonder werd geboren.

Januari

Ter gelegenheid van het Toonderjaar ging op 21 januari 2012 een nieuwe Bommelmusical in première in het oude Luxor Theater te Rotterdam, Toonders geboortestad, onder de naam: 'De Nieuwe IJstijd'. Dit muzikale stripverhaal was geproduceerd en uitgebracht door Opus One, het Amsterdamse theatergezelschap dat in 1998 zijn 10-jarig jubileum vierde met de musical De Trullenhoedster.[17] Koningin Beatrix was daarbij aanwezig.[18][19]

Maart

De stripdagen op 10 en 11 maart 2012 stonden in het teken van de biograaf van heer Bommel, Tom Poes en vele andere stripfiguren.[20]

April-september

Het Nederlands Stripmuseum in Groningen had van 24 april tot en met 30 september een speciale expositie gewijd aan Marten Toonders bekendste creaties onder de titel: Waarom is Bommel een beer? Het antwoord op die vraag werd gegeven door bioloog Midas Dekkers.

Oktober

In oktober verscheen een vuistdikke biografie over Marten Toonder, geschreven door Wim Hazeu.[21] Tegelijkertijd verscheen een Schrijversprentenboek van het Letterkundig Museum, samengesteld door Klaas Driebergen. Dat boek begeleidde de tentoonstelling Marten Toonder. Een dubbel denkraam in het Letterkundig Museum.[22] Uitgeverij Personalia publiceerde in samenwerking met de Toonder Compagnie de "Bommelglossy",[23] een eenmalige uitgave ter gelegenheid van het Toonderjaar, met als fictieve hoofdredacteur Olivier B. Bommel en bijdragen van diverse tekenaars en schrijvers, zoals Jan Kruis, Dick Matena, Thé Tjong-Khing, Midas Dekkers, Wil Raymakers, Gerben Valkema, Patty Klein, Jan van Haasteren, Jan Steeman, Jean-Marc van Tol, Andrea Kruis, Arend van Dam, Wim Hazeu en Peter van Straaten.

Vanaf 5 februari 2007 werd een hoorspelserie uitgezonden op Radio 6, Radio 4 en Radio 1, onder regie van Peter te Nuyl. Ze bestond uit 75 verhalen in 440 afleveringen van telkens een kwartier, waaronder de 48 verhalen die Marten Toonder zelf zijn beste vond.

In Zoeterwoude bevindt zich Museum De Bommelzolder. In dit museum is een grote collectie met werken van Toonder.[30]

Op het Kon.Emmaplein in Den Bommel op Goeree-Overflakkee bevindt zich een bronzen standbeeld van Heer Olivier Bommel.

• Toonder Studio's