Kwadrant (meetinstrument)

Een kwadrant is een oud astronomisch meetinstrument, in de vorm van een kwart cirkel, waarmee men de hoogte van een hemellichaam boven de horizon kan bepalen. De cirkelboog is hiervoor voorzien van een verdeling (in graden), het te meten object wordt via het middelpunt in het vizier genomen en de hoek langs de rand afgelezen. De nauwkeurigheid neemt toe met de grootte van het kwadrant: hoe groter het kwadrant, hoe nauwkeuriger de bepaling, in vaste opstelling in een sterrenwacht werden muurkwadranten met een straal tot 40 meter gebruikt. In handformaat zijn kwadranten in de Antieke en Arabische wereld gebruikt om de tijd te bepalen, de breedtegraad te berekenen (navigeren op zee) en om de hoogte van bergen en gebouwen te berekenen. Pas in de 13e eeuw werd het kwadrant in christelijk Europa geïntroduceerd. Het oudste exemplaar werd in 2013 opgegraven in Zutphen en dateert van rond 1300 (aldaar te zien in het Stedelijk Museum). Het zal, gezien de beperkte schaal van 51 tot 62 graden, gebruikt zijn door een Hanzekoopman die tussen Vlaanderen en Noorwegen (Bergen) kon reizen. Ook het British Museum en het Museo Galilei Galileo in Florence bezitten vroege exemplaren (14e eeuw). Later werden de kwadranten nauwkeuriger met uitgebreide astronomische mogelijkheden (het zogenaamde astrolabium). Pas in de 18e eeuw werd met de doorontwikkeling van het sextant (de opvolger van het kwadrant) mogelijk om een exactere plaatsbepaling op zee te berekenen.

Werkwijze kwadrant