Kardinaal de Richelieu

Richelieu werd als Armand Jean du Plessis geboren in de adellijke familie du Plessis. Zijn vader, François du Plessis, seigneur de Richelieu, is kapitein in de koninklijke wacht van Hendrik IV. Ook zijn moeder, Suzanne de la Porte de Vezins, was van adel. Zijn oudere broer Alphonse-Louis (1582-1653) werd eveneens kardinaal en aartsbisschop van Aix-en-Provence en later van Lyon. Hij had nog een broer, Henri (1580-1617), en twee zusters.

Aanvankelijk volgde Armand-Jean onderwijs op het Collège de Navarre, vanaf zijn negende jaar; later onderging hij een militaire opleiding tot officier. Zijn broer Alphonse was de beoogde bisschop van Luçon, de profijtelijke vaste bisschopszetel van de familie. Maar Alphonse werd kartuizer en kon als kloosterling geen bisschop worden. Daarom moest Armand zich voorbereiden op een kerkelijke loopbaan en ging hij studeren aan het Collège de Lisieux waar hij kandidaat in de theologie werd. Omdat hij altijd zwak en ziekelijk was geweest en hij graag studeerde, vond hij het niet erg om zijn militaire loopbaan in te ruilen voor een klerikale.

Op 22-jarige leeftijd werd hij tot bisschop van Luçon benoemd. Hij bleef in deze functie tot 1624 en werd in 1622 benoemd tot kardinaal. Richelieu toonde zich een ijverig en gewetensvol bestuurder en schreef tevens enkele belangrijke werken van pastoraal-theologische aard. Op het vlak van de godsdienstige polemiek streefde hij, in de lijn van de jezuïeten, naar een vreedzame discussie met de protestants-gezinden, op grondslag van de Bijbel en de kerkvaders.

In 1614 werd hij afgevaardigde in de Franse Staten-Generaal en wist in de gunst te komen van de koningin-moeder, regentes Maria de' Medici, die hem in 1616 benoemde tot minister van Oorlog en Buitenlandse Zaken en grootaalmoezenier. Toen de jonge koning Lodewijk XIII zelf het roer in handen nam, wist Richelieu in 1620 de vrede tussen Lodewijk en zijn moeder te herstellen en sedertdien nam zijn invloed aan het hof voortdurend toe. Na de dood van Charles de Luynes in 1621 werd hij in 1624 op voorspraak van koningin Maria eerste minister. Van dit ogenblik af werd het zijn doel het koninklijke gezag geheel te bevrijden van alle beïnvloeding door familieleden en vazallen. Het was het begin van "un grand règne sans un grand roi". Richelieu had de feitelijke macht overgenomen.

Op het vlak van de buitenlandse betrekkingen wist hij de koning ervan te overtuigen de anti-Habsburgse politiek van zijn vader Hendrik IV weer op te nemen. Dat streven was zuiver rationeel bepaald door het staatsbelang: Frankrijk had al ruim een eeuw te maken met een als bedreigend ervaren omsingeling door de Duitse en Spaanse Habsburgers. Dat de Habsburgers op hun manier altijd het katholieke geloof hadden verdedigd, was niet doorslaggevend voor Richelieu. Hij sloot bondgenootschappen met Karel I van Engeland en met andere protestantse staten zoals de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, Denemarken en Zweden. Ook in de binnenlandse verhoudingen ging hij pragmatisch te werk. Als hij de hugenoten bestreed, was dat alleen omdat dezen een staat in de staat dreigden te vormen, een gevaar dat hij wilde uitschakelen.

Toen de hugenoten in opstand kwamen, liet hij zijn relatief tolerante politiek varen. Hij leidde persoonlijk het Beleg van La Rochelle (1625–1628) en beperkte drastisch de politieke voorrechten van de protestanten, zoals die hun bij het Edict van Nantes in 1598 waren toegekend.

Intussen had Richelieu ook af te rekenen met een samenzwering van prinsen van den bloede: onder meer Hendrik van Condé, prins Gaston van Orléans (broer van de koning) en hun volgelingen. Hij liet Alexander du Puy gevangennemen. De koningin-moeder steunde deze klerikale adelspartij en trachtte haar invloed op Lodewijk XIII te herwinnen, hetgeen in de journée des Dupes (11 november 1631) mislukte. Maria de' Medici moest in ballingschap gaan, maar prins Gaston bleef complotteren. Richelieu beschikte over uiterst geraffineerde inlichtingen- en veiligheidsdiensten en over een privémilitie van lijfwachten. Teneinde de macht van de regering te versterken ten koste van de adel, hervormde Richelieu het Franse bestuur.

De reeds sinds 1618 woedende Dertigjarige Oorlog, waarin de Habsburgers om behoud van hun macht vochten, verliep voor de Fransen niet naar wens. Na de Slag bij Nördlingen (1634), waarbij de Duitse keizer Ferdinand II een overwinning boekte op de steeds in het geheim door de Fransen gesubsidieerde Zweden, sloten de Zweden een afzonderlijke vrede door middel van het Verdrag van Praag (1635). Daarop besloot Richelieu rechtstreeks in te grijpen. In 1635 brak er openlijke oorlog uit met Spanje, dat ook bij deze oorlog betrokken was; in 1636 ook met de Duitse keizer. Aanvankelijk hadden de Fransen wisselend succes; ze waren aan de winnende hand toen Richelieu in 1642 ernstig ziek werd en op 57-jarige leeftijd overleed.

Richelieu heeft ongetwijfeld de absolute monarchie van Lodewijk XIV voorbereid, alsmede het langdurige politieke, militaire en culturele overwicht van Frankrijk over West- en Midden-Europa. In 1635 heeft hij de Académie française een officiële status verleend.

Kardinaal de Richelieu was een van de eersten die de media gebruikte om de vorstelijke politiek in binnen- en buitenland te verdedigen. In samenwerking met Théophraste Renaudot – een arts die hij op jonge leeftijd had leren kennen – richtte hij in 1631 met goedkeuring van de koning de Gazette op. Het was een krant die in de eerste jaren vier tot twaalf pagina's telde en wekelijks verscheen in een oplage van ongeveer 3.000 exemplaren. Renaudot werkte voor de verspreiding van de krant samen met uitgevers in Rouen, Lyon, Bordeaux en Tours. Deze publicatie zou tot in de 20ste eeuw worden uitgegeven.

• Testament politique (1688; uitgegeven door L. André, 1946)
• Lettres, instructions diplomatiques et papiers d'État (uitgegeven door D'Avenel, 1853-1877)
• Maximes d'État (uitgegeven door G. Hanotaux, 1880)
• Mémoires (uitgegeven door H. de Beaucaire, 1908 vv.): over de authenticiteit van dit werk bestaat onzekerheid; mogelijk zijn de Mémoires niet door hem geschreven, maar wel onder zijn toezicht opgesteld en door hem nagelezen.

In het boek De drie musketiers van Alexandre Dumas père speelt de kardinaal de rol van antagonist. Dat is minder het geval in het originele boek, dan in de vele verfilmingen. In het boek werkt de kardinaal de protagonisten weliswaar tegen, maar Alexandre Dumas père maakt meerdere malen duidelijk dat de kardinaal wel degelijk het beste met Frankrijk voor heeft.

Dumas schreef een tweede boek getiteld Le Comte de Moret; Le Sphinx Rouge, waarin de kardinaal een positieve rol heeft, om duidelijk te maken dat het niet zijn bedoeling is hem te demoniseren. De verfilmingen van De drie musketiers benadrukken de slechte kanten van Richelieu, en zetten hem neer als een kwaadaardige intrigant die de koning ten val wil brengen om zelf de macht te grijpen.

• Volgens Emile Colombey zou De Richelieu de courtisane Ninon de Lenclos eens 50.000 écu hebben aangeboden via een tussenpersoon, waarschijnlijk Marion Delorme. De Lenclos zou het aanbod echter hebben afgewezen.[1]

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Armand-Jean I du Plessis de Richelieu op Wikimedia Commons.