Hoogstalemannisch
Hoogstalemannisch is de verzamelnaam voor een groep Alemannische dialecten die worden gesproken in het uiterste zuidwesten van het Duitse taalgebied.
Kenmerken
De Hoogstalemannische dialecten onderscheiden zich voornamelijk van het Hoogalemannisch doordat er in hiaten geen diftongering is opgetreden.
| Hoogstalemannisch (Senslerisch) | Hoogalemannisch (Berndeutsch) | Standaardduits |
|---|---|---|
| schnye | schneie | schneien (met de diftong [aɪ]) |
| bue | boue | bauen |
Een ander kenmerk van het Hoogstalemannisch is dat het bijvoeglijk naamwoord ook wordt verbogen wanneer het het naamwoordelijk deel van het gezegde is, in tegenstelling tot andere variëteiten van het Duits:
| Hoogstalemannisch (Senslerisch) | Hoogalemannisch (Berndeutsch) | Standaardduits |
|---|---|---|
| as isch schöns | äs isch schön | es ist schön |
| si isch schöni | si isch schön | sie ist schön |
Een ander veelvoorkomend verschijnsel is het typische meervoud van bepaalde zwakke vrouwelijke zelfstandige naamwoorden (met de uitgang -n). Dit is geen archaïsme, maar wellicht ontstaan onder invloed van het aangrenzende Romaanse taalgebied:
| Enkelvoud | Meervoud | |
|---|---|---|
| Hoogalemannisch (Senslerisch) | a Tana | zwü Tane |
| Hoogstalemannisch (Berner Oberländisch) | e Tanne | zwo Tanni |
| Hoogalemannisch (Berndeutsch) | e Tanne | zwo Tanne |
| Standaardduits | eine Tanne | zwei Tannen |
Ook de genitief wordt in het Hoogstalemannisch vaker gebruikt dan in het Hoogalemannisch.
Verspreiding
- Berner Oberland (enerzijds het westelijke Berner Oberländisch, anderzijds het Brienzerduits ofwel Haslitalerduits)
- Uri, Obwalden, Nidwalden
- Schwyz (kanton), behalve het district Höfe
- Glarus
- Het district Sense in Fribourg (Senslerisch)
- Wallis (Walliserdeutsch):
- kanton Ticino (Bosco/Gurin)
- in Italië:
- Valle d'Aosta: Gressoney: Gressoney-La Trinité, Gressoney-Saint-Jean, Issime
- Vercelli: Alagna Valsesia, Rima San Giuseppe, Rimella, Riva Valdobbia
- Verbania-Cusio-Ossola: Formazza, Macugnaga
- Het Walliserdeutsch is inmiddels uitgestorven in: Carcoforo, Rimasco, Fobello, Salecchio, Ornavasso, Campello Monti, Agaro, Ausone
- in de kantons Graubünden Obersaxen, Vals, Safiental, Rheinwald, Avers, Mutten, Davos, Prättigau
- in Liechtenstein (Triesenberg)
- in Vorarlberg en Tirol: Damüls, Grosswalsertal, Kleinwalsertal; Tannberg met Schröcken, Lech en Warth behalve Lechleiten en Gehren in Tirol; Brandnertal, Dornbirn), Galtür (Tirol/Paznaun), Mathon/Tirol), Laternsertal, Silbertal
- in Uri: Urserental
Literatuur
Der Franzos im Jbrig van Gall Morel uit 1824 werd in 1895 door Meinrad Lienert onder de naam Chevreau oder die Franzosen im Ybrig in het dialect van Unteriberg vertaald. Citaat:
Jaha, i bi hüt scho zitli zum Gade use tschamppet, aber eö, äs ist mer afäd nümme rächt wohl gsi bi der Sach. Woni gäge d'Herti chume, se gsehni neimes Tüfels ab dr Guggere appe cho, es ist kei Gäms, kei Hüehnerdieb und kei Mäntsch gsi, äs hät so rothi Vorderbei und es roths Halsband gha, churtz i cha nid säge was äs gsi ist, aber emal neimigs Ughürigs dä groüss. (H. Humm (Hrsg.), Dreimal "Dr Franzos im Ybrig", Kulturverein Chärnehus, Einsiedeln 1992, S. 35)