Honderdjarige Oorlog

De lenen van de Engelse koningen (rood) in Frankrijk op het hoogtepunt van hun territoriale expansie (rond 1173).

In 1066 had de Normandische hertog Willem I Engeland veroverd, door de Angelsaksische koning Harold II te verslaan in de Slag bij Hastings en zich tot koning te laten uitroepen. Vervolgens vormden de edelen, die met hem mee naar Engeland waren gekomen, de nieuwe aristocratie van Engeland. Deze nieuwe adel bleef echter nog lang voor hun culturele identiteit nauw verbonden met haar Franse afkomst. Zo drong het gebruik van de Middelengelse taal bij de heersende klasse bijvoorbeeld pas beetje bij beetje door na 1250. Daarnaast bezat de Engelse aristocratie tot aan het begin van 13e eeuw nog vaak meestal aanzienlijk landgoederen in Frankrijk.

Politiek gezien namen de Engelse koningen nu een dubbelrol op zich. Terwijl ze enerzijds over Engeland als soeverein heersten en daarmee de gelijke waren van de koning van Frankrijk, bleven ze tegelijkertijd hertogen en graven in Frankrijk en waren in deze rol aan de koning van Frankrijk leenrechtelijk ondergeschikt. Omdat het als vernederend werd beschouwd dat een koning aan een andere koning trouw zou moeten zweren, trachtten de Normandische koningen van Engeland over het algemeen onder deze verplichting uit te komen.

Na een periode van burgeroorlogen en onrust in Engeland, de zogenaamde Anarchie (1135–1154), werd de Anglo-Normandische dynastie opgevolgd door de Angevijnse koningen uit het huis Plantagenet. Op het hoogtepunt van zijn territoriale expansie (1173) bestreek het Angevijnse Rijk naast het koninkrijk Engeland de Franse hertogdommen Normandië, Aquitanië, Gascogne en Bretagne alsook de graafschappen Anjou, Maine en Touraine. De soevereine Engelse koning was daarmee tegelijkertijd de grootste grondbezitter in Frankrijk en hierdoor de machtigste vazal van de Franse koning.

Het Franse koningsgeslacht van de Capetingen streefde er echter steeds naar de rol van de Engels-Franse vazallen te verzwakken.[2] In een hele reeks van veelal diplomatieke maar ook gewapende conflicten slaagden ze erin beetje bij beetje de ongeliefde vazal terug te dringen. Omstreeks de wisseling van de 13e eeuw kwam het tot een oorlog tussen de Franse koning Filips II August en zijn Engelse vazal Jan zonder Land. Hierdoor gingen in 1202 de graafschappen Touraine en Anjou, in 1204 het Hertogdom Normandië alsook in 1205 het graafschap Maine verloren. En na een strijd om de opvolging, maakte Bretagne zich in 1213 los van Engeland. Alle pogingen van het Engelse koningshuis om de verloren gebieden terug te heroveren in de daarop volgende jaren mislukten (slagen bij Roche-aux-Moines en Bouvines). In 1224 bezette koning Lodewijk VIII het merendeel van Aquitanië. En in 1242 verloor de Engelse koning Saintonge. Hendrik III erkende de verliezen uiteindelijk in 1259 met het Verdrag van Parijs. De weinige overgebleven gebieden van Aquitanië werden samen met Gascogne tot het nieuwe hertogdom Guyenne samengevoegd.[2]

Ook toen het in de volgende decennia op grond van goede persoonlijke verhoudingen tussen Eduard I en Filips IV tot een zeker rust kwam bleef de fundamentele tegenstelling sterk bestaan. Onder Eduard II aan Engelse zijde en Lodewijk X, Filips V en uiteindelijk Karel IV aan Franse zijde intensiveerden de geschillen zich vanaf 1307. Een ernstig pijnpunt was de hulde die de Engelse koning als hertog van Guyenne aan zijn leenheer, de koning van Frankrijk, moest brengen en die door hem als een vernedering werd ervaren. Ook werd er bezwaar gemaakt tegen de circulatie van Engelse munten in Frankrijk met daarop de beeltenis van de Engelse koning. Verder was er de strijd om de rechterlijke bevoegdheid die de verhoudingen sterk negatief beïnvloedde.[noot 1][3]

Ten slotte volgde de Oorlog van Saint-Sardos in 1324. De zeggenschap van het Engelse huis Plantagenet in Frankrijk was daarna beperkt tot enkele kleine provincies in Gascogne en leidde tot het verlies van kroonjuweel Normandië.[2]

Het koninkrijk Frankrijk kende een feodaal stelsel dat veel belang hechtte aan de ruiterij (ridders). Op deze verluchting deelt Jan II de Goede de ridderslag uit.

Aan het begin van de 14e eeuw kende het koninkrijk Frankrijk sterk groeiende landbouwactiviteiten en waren er ongeveer 16 à 17 miljoen inwoners,[4][5][6]^:30 wat het tot het land met het grootste aantal inwoners maakte in Europa. In 1328 kon men op basis van een administratieve enquête, die bij bijna drie vierde van de bevolking werd uitgevoerd en het aantal (fiscale) haardsteden inventariseerde, een schatting geven van het grondgebied. Men telde 2.469.987 haardsteden, wat neerkomt op ongeveer 12 miljoen inwoners en 32.500 parochies.[6]^:26 Parijs alleen telde volgens deze (volks)telling meer dan 200 duizend inwoners.[6]^:32

Deze bevolkingstoename was niet zonder gevolgen voor de exploitatie van het land, een groot deel van de bossen werden ontgonnen voor landbouw en met de verschijning van nieuwe technieken voor landbewerking zoals het inzetten van gezamenlijk aangespannen trekdieren, het gebruik van het paard in plaats van de os, was men nu ook in staat minder vruchtbare gebieden te exploiteren. De landbouw was in staat de bevolking te voeden (er was geen hongersnood meer geweest sinds de 12e eeuw),[7]^:222-223 waarbij de adel tot taak had de gronden, het territorium, te verdedigen.[8] Het landbouwsysteem zelf was gebaseerd op een feodaal en erg gehiërarchiseerd religieus stelsel.

De clerus speelde een grote sociale rol in deze maatschappelijke organisatie. De clerici, die konden lezen en schrijven, beheerden de staatsinstellingen, hielden liefdadigheidsinstellingen[9] en scholen draaiende;[10] en door allerlei religieuze feesten kwam het aantal vrije dagen voor de bevolking op 140 per jaar.[11]

De adel, de ridders, moest rijkdom, macht en moed tonen op het slagveld; levend van het werk van de landbouwers, moest de heer blijk geven van zijn moed en loyaliteit tegenover hen.[8] De Kerk had zich sinds het eind van de 10e eeuw ingezet om de roofridders in te tomen. Sinds het concilie van Charroux in 989 (godsvrede), werden de mannen onder de wapens verzocht hun kracht ten dienste te stellen van de armen en de Kerk en milites Christi ("soldaten/ridders van Christus") te worden.[12]^:24 En sinds de 13e eeuw was de koning van Frankrijk erin geslaagd het idee ingang te doen vinden dat zijn koningschap bij gratie Gods hem toestond (nieuwe) edelen te creëren.[12]^:26 De adel onderscheidde zich dus van de rest van de bevolking door zijn zin voor eer en moest een ridderlijke geest tonen, het volk beschermen en recht spreken terwijl men toch een zeker materieel comfort behield. Hij moest op het slagveld zijn sociale status rechtvaardigen: de tegenstanders moesten in een heroïsch lijf-aan-lijf-gevecht worden verslagen. Het Frans leger was dan ook opgebouwd rond de machtigste ridderschap van Europa, een zware cavalerie die in de voorlinie gevechten uitvocht.[5] Dit verlangen te schitteren op het slagveld werd in die tijd vermeerderd door de gewoonte om losgeld te eisen voor vrijlating van adel. Oorlog werd aldus zeer lucratief voor hen die goed waren in de strijd en voor de minder succesvolle tegenstander nam het risico om te worden gedood af.[7]^:231-232

Sinds Filips de Schone, kon de koning "de leenmannen en achterleenmannen" oproepen voor het leger, dit wilde zeggen alle mannen van 15 tot 60 jaar (ridders en boeren, jongeren en ouderen, rijken en armen). Rond 1340 kon de koning zodoende in theorie rekenen op 30 duizend krijgslieden alsook 30 duizend man voetvolk. Praktisch was deze mobilisatie echter niet uit te voeren, het onderhoud van een dergelijk aantal strijders betekende buitengewoon hoge kosten en het leger was ook een heterogeen en weinig gedisciplineerd geheel.[13]

Om de koninklijke macht te verstevigen tegenover de hoge adel en de paus, schonken de Capetingers vrijheden aan het volk. De stichting van vrijsteden met toestemming van een handvest werd mogelijk en de Staten-Generaal werden opgericht.[7]^:144 Het volk aanvaardde een sterke koninklijke macht die hun emancipeerde van de feodale willekeur, en een meer en meer gecentraliseerde administratie, die hen een zeker materieel comfort verzekerde. Het sociaal evenwicht met de lokale adel verdween.

Aan de vooravond van de Honderdjarige Oorlog verzwakte het maatschappelijke systeem. Als gevolg van de sinds de 10e eeuw aanhoudende bevolkingsgroei, was er overbevolking op het platteland. De steden vroegen om meer autonomie.[4][14][15][16]^:54 De perceelgrootte van de boeren verminderde, de landbouwprijzen daalden en dus namen de financiële middelen van de landadel af. Het werd noodzakelijk voor de adel om zich te doen gelden op het slagveld om hun inkomsten te vergroten.[16]^:53 Bovendien werd het goud voor de uitrusting van de ridder steeds duurder.

In drie eeuwen waren de Capetingers erin geslaagd om hun gezag te consolideren en hun territorium uit te breiden ten koste van de Plantagenets. Het koninklijke prestige en de invloed van Frankrijk was groot, in de tijd van Filips de Schone strekte het Franse netwerk van allianties zich uit tot Rusland.[5]

Ywain helpt de jonkvrouw. Verluchting uit een versie van Lancelot van het Meer uit de 15e eeuw. De ridder moet een loyaal gedrag hebben, de strijd is een gelegenheid om zijn sociaal statuut te rechtvaardigen.

De Magna Carta.

Het koninkrijk Engeland is veel minder bevolkt, met vier miljoen inwoners. Het klimaat en de weelderige weiden bevorderen veeteelt (met name schapen) en zorgen voor een grote wolproductie die gebruikt wordt door de wevers (Engelse schapen produceren een bijzonder fijne wol die uitstekend geschikt voor spinnen). Het ambacht, de handel en de steden hebben zich door deze textielnijverheid ontwikkeld.[17]

Stedelijke bewoners hebben echter ook meestal meer behoefte aan vrijheid van ondernemen en aan een beperkte belastingdruk (een groot deel van de financiën van de Engelse staat komt van de belasting op wol).[7]^:164 Op eenzelfde manier hebben ook de grondeigenaren (baronnen en geestelijken) een negatieve kijk op de belastingverhoging noodzakelijk voor de financiering van de oorlog tegen Filips II, zeker zolang koning Jan zonder Land nederlagen en territoriale verliezen bleef opstapelen. Jan moet hen dan ook in 1215 het handvest Magna Carta gunnen. Het handvest garandeert vrijheid aan de steden en geeft de macht over de belastingen aan het Parlement van Engeland.[18]

De handel maakt Engeland echter ook afhankelijk van Guyenne (leverde wijn), van Vlaanderen (lakenhandelaren kochten de wol) en van Bretagne (leverde het zout dat onmisbaar was voor het bewaren van voeding).[19]

De conflicten en intriges tussen de koninklijke families Capetingers en Plantagenets, begonnen in het midden van de 12e eeuw met een enorm voorsprong voor de Engelsen, eindigt met de inbeslagneming van alle bezittingen in het voordeel van de Franse koning.[20] Van het hele grote rijk van de Plantagenets blijft enkel een deel van Aquitanië over: de kust van Gascogne en Bordeaux, genaamd Guyenne.[16]^:15

Aan de andere kant moet Engeland het hoofd bieden aan de tweede onafhankelijkheidsoorlog van Schotland (1332 tot 1357). Vanaf 1296, profiterend van de dood van Alexander III die sterft zonder mannelijk erfgenaam en met een poging tot overname van het koninkrijk door een huwelijk, beschouwt Engeland Schotland als een vazalstaat.[16]^:19 Echter de Schotten tekenen een verbond met Frankrijk, de Auld Alliance op 23 oktober 1295, en Robert Bruce verplettert bij de Slag bij Bannockburn het Engelse ridderleger ondanks hun superieur aantal en dankzij een leger dat voornamelijk bestaat uit een voetleger beschermd tegen de riddercharges door piekeniers.[21] De Engelsen passen hierdoor hun stijl van vechten aan en verkleinen de grootte van het ridderleger. de cavalerie, gebruiken meer boogschutters en gewapend voetvolk dat beschermd wordt tegen charges door houten palen in de grond te zetten. Deze eenheden verplaatsten zich wel te paard om hun mobiliteit te vergroten, maar vochten te voet.[22]

Eduard III past deze nieuwe manier van vechten toe tijdens het ondersteunen van de strijd van Edward Balliol tegen de partizanen van David II van Schotland, de zoon van Robert Bruce. Dankzij deze tactiek winnen de Engelsen verschillende belangrijke veldslagen waaronder de Slag van Dupplin Moor in 1332 en de Slag bij Halidon Hill in 1333.[23][24] David II moet vluchten naar Frankrijk waar hij ontvangen wordt door Filips VI van Valois.[25][26] Edward Balliol wordt koning van Schotland, vazal van Engeland en vergruisd door zijn bevolking. Dankzij deze campagne kan Edward III beschikken over een modern leger ingespeeld op de nieuwe tactieken. Er werd ook geëxperimenteerd met de tactiek van raids; het plunderen van het land over grote afstanden met een leger te paard.[22]

De taal van de Engelse elite was een Normandisch Frans, een Frans vermengd met Noorse woorden meegebracht door de Vikingen – vanaf 1066 (verovering van Engeland door Willem de Veroveraar) tot aan het decreet van Eduard III in 1361. Het Anglo-Saxisch bleef echter wel de taal van het volk.[16]^:51

De belangrijkste veldslagen en veldtochten gedurende de eerste fase van de oorlog

 inval van Eduard III in 1339

 1ste veldtocht met Eduard III in 1346

 inval van Eduard van Woodstock in de Languedoc in 1355

 inval van de Engelsen in 1356

 2de veldtocht met Eduard van Woodstock in 1356

 3de veldtocht met Eduard III in 1359-60

De beslissing om Filips tot koning Filips VI van Frankrijk te kronen wordt algemeen aanvaard en zelfs Eduard III buigt als hertog van Guyenne (Aquitanië, hoofdstad Bordeaux) zijn knie voor zijn nieuwe leenheer. Enige jaren later doen de burgers van Guyenne een beroep op Filips VI om tussenbeide te komen als Eduard te zware belastingen heft. Hij ziet in het conflict de langverwachte aanleiding om Eduard III zijn titel van hertog van Guyenne af te nemen.

Deze is woedend en verklaart opeens dat hij en niet Filips de rechtmatige koning van Frankrijk is. Overal in zijn gebieden wordt een proclamatie voorlezen waarin hij verklaart dat, ondanks al zijn pogingen vrede te sluiten met Frankrijk, de Franse koning zich verhard heeft in zijn kwaadaardigheid en van vrede noch verdrag wil weten. Hij verklaart nu openlijk zijn eigen aanspraken op de Franse troon. Door velen wordt deze verklaring niet erg serieus genomen.

Er wordt getwijfeld aan de feitelijke juistheid van het volgende gedeelte Raadpleeg de bijbehorende overlegpagina voor meer informatie, en pas na controle desgewenst het artikel aan. Opgegeven reden: Als het verbod op de uitvoer van wol een half jaar voor het begin van de Honderdjarige Oorlog plaatsvindt, is het dan nog wel onderdeel van dat conflict? En wat is de reden voor dit verbod?

Op 12 augustus 1336 verbiedt koning Eduard III de uitvoer van wol naar Vlaanderen, dit schaadt de lakenindustrie,[29] en geeft in mei 1337 opdracht aan Hendrik van Grosmont en Walter Manny om het graafschap Vlaanderen van graaf Lodewijk II van Nevers binnen te vallen. In de Slag bij Cadzand komen 3000 Vlamingen om het leven. In juli 1338 volgde een expeditie naar Frankrijk. In Zeeslag bij Arnemuiden veroveren de Fransen de Engelse vloot die wol vervoerde naar Vlaanderen. Eduard zelf werd in januari 1340 in het opstandige Gent van Jacob van Artevelde tot koning van Frankrijk uitgeroepen en verslaat de Franse vloot bij de Zeeslag bij Sluis.[30] Nadien volgde een wapenstilstand van vijf jaar.

Na de dood van Jan III van Bretagne volgde een opvolgingsstrijd van 1341 tot 1364 in het hertogdom Bretagne. De Franse koning steunde Karel van Blois en zijn vrouw Johanna van Penthièvre, nicht van Jan. De Engelse koning steunde de halfbroer Jan van Montfort en zijn vrouw Johanna van Vlaanderen. Verschillende veldslagen volgden, die pas beslissend eindigden in 1363 met de zege van Engelse Montfortse leger in de Slag bij Auray, bekrachtigd met het Verdrag van Guérand. Herenboer, Bertrand du Guesclin, begonnen als een succesvolle guerrillastrijder tegen de Engelsen, blonk in 1357 uit in de verdediging van de stad Rennes. Bertrand werd een beroemd veldheer onder andere in de Castiliaanse Burgeroorlog in dienst van de Franse koning die hem benoemde tot Connétable van Frankrijk.

De Slag bij Crécy: de Engelsen (rechts) met longbows versloegen de Fransen (links) met kruisbogen.

In 1345 wonnen de Engelsen de Slag bij Auberoche in Dordogne, Aquitanië. Op het slagveld van Crécy (1346) werd vooral door de inzet van de oppermachtige Engelse boogschutters de Franse koning verslagen. Later volgde het Beleg van Calais en werd Calais veroverd. De koning van Schotland David II van Schotland viel Engeland aan om het bondgenootschap met Frankrijk, de zogenaamde Auld Alliance, na te leven. Zijn leger werd echter verslagen in de Slag bij Neville's Cross en de koning werd gevangengenomen en pas in 1357 vrijgekocht.

In 1348 bereikte de pandemie de Zwarte Dood, de pest, Parijs en werd naar schatting een derde van de Europese bevolking gedood in de navolgende jaren.

Bij de zwaarbevochten Slag van Les Espagnols sur Mer in 1350 op Het Kanaal versloeg de Engelse vloot de Castiliaanse handelsvloot van Charles de La Cerda op terugtocht uit Vlaanderen.

Met zoon Jan II van Frankrijk, die Filips in 1350 opvolgde, liep het in 1356 bij de Slag bij Poitiers nog slechter af: 2500 doden en 2000 gevangenen (voornamelijk ridders en schildknapen) en zelf gevangengenomen samen met zijn jongste, 14-jarige zoon Filips de Stoute. Omdat Filips hem lijfelijk op het slagveld beschermde, beloonde hij hem voor zijn dood met Bourgondië. Dit was een zeer uitzonderlijke daad – sinds generaties was het immers politiek om lenen te verzamelen, niet uit te geven – en hoewel goed bedoeld, zou dit funeste politieke gevolgen hebben.

In mei 1358 volgde een opstand van de Franse boeren tegen de adel, de Jacquerie, neergeslagen onder leiding van troonpretendent Karel II van Navarra, zoon van Johanna II van Navarra. Hierdoor en door de rebellie van Étienne Marcel in Parijs tegen dauphin Karel werd de onderhandelingspositie van Frankrijk zeer verzwakt. Een vredesvoorstel (Verdrag van Londen) was door de Franse Staten-Generaal verworpen.

De Engelse koning Eduard deed ten slotte in 1359 een derde aanval om Frankrijk in één keer op de knieën te krijgen. Hij zette een leger aan land in Calais dat naar Reims opmarcheerde. Wellicht hoopte hij hiermee zijn kroning tot koning van Frankrijk af te kunnen dwingen of hoopte hij dat het verlies van deze belangrijke stad Frankrijk tot opgeven zou dwingen. Na twee succesvolle veldtochten had Eduard goede hoop, maar deze keer zou het anders lopen.

De onderneming werd een mislukking als gevolg van de tactiek van de verschroeide aarde van de Fransen. Dauphin Karel trok zich terug, vermeed een veldslag en verschanste zich succesvol in de steden. De invallers konden niet van het land leven omdat alle waardevolle zaken en de oogst vernield waren en de steden lieten zich niet tot een uitval provoceren. Reims en Parijs weerstonden de belegeraars en door de voedseltoestand in het leger viel aan een langdurig beleg niet te denken. Na het mislukte beleg van Parijs rukte Eduard op naar Chartres om deze stad te belegeren, maar ook Chartres sloot de poorten en liet zich niet tot een uitval provoceren.

Op paasmaandag 13 april 1360, Black Monday, voor de poorten van Chartres, werd het Engelse leger getroffen door een dodelijk verwoestende hagelstorm.[31] Duizend soldaten en zesduizend paarden kwamen om. Deze ramp en de moeizame campagne bracht Eduard tot de bereidheid om over vrede te onderhandelen. In 1360 werd de Vrede van Brétigny gesloten. De Franse koning Jan II en Filips werd vrijgelaten na betaling van een enorm losgeld van 3 miljoen gouden ecu en Frankrijk moest Guyenne en Gascogne afstaan, maar de Engelsen gaven (voorlopig) hun rechten op de Franse troon op. Koning Jan II liet daarbij zijn zoon Lodewijk I van Anjou, samen met 40 andere edelen, als gijzelaar achter. Om onduidelijke redenen keerde Jan II terug in gevangenschap en stierf hij uiteindelijk in Londen in 1364. De Vrede van Brétigny betekende een verlichting van de Engelse vredesvoorwaarden ten opzichte van het Verdrag van Londen.

Bertrand du Guesclin wist de plunderende huurlingen te rekruteren voor een veldtocht naar Spanje (Castilië en Leon), waar hij de pro-Engelse Peter de Wrede van de troon stiet. Deze laatste kreeg aanvankelijk hulp van de Engelsen onder kroonprins Eduard van Woodstock, wat leidde tot een grote overwinning in de Slag bij Nájera in 1367, maar afgeschrikt door zijn despotische gedrag werd hij in de steek gelaten door de Engelsen en ten slotte tijdens de Slag bij Montiel in hetzelfde jaar definitief verslagen. Zijn halfbroer Hendrik van Trastamare liet zich tot koning kronen, terwijl hij Peter met behulp van Du Guesclin liet vermoorden. Zo kreeg Frankrijk een bondgenoot in het zuiden.

Karel richtte zich vervolgens op het zuidwesten en in 1369 nam hij Aquitanië weer in bezit onder leiding van Du Guesclin. In de Slag bij Pontvallain in 1370 werd voor het eerst een deel van het Engelse landleger verslagen. In de Slag bij La Rochelle in 1372 versloegen de Castilianen en de Fransen de Engelse vloot en hernamen zij de controle over de zee. De Engelsen waren weer min of meer bij af, hoewel ze inmiddels wel ook Kales (Calais) in handen hadden. In de zestien jaar van Karels regering verloren de Engelsen bijna alles wat ze in 27 jaar hadden veroverd.

In 1373 probeerde Jan van Gent, broer van Eduard van Woodstock, hertog van Lancaster, getrouwd in 1370 met Constance van Castilië (een dochter van Peter de Wrede), samen met de Portugese koning Ferdinand I vergeefs de troon van Castilië te veroveren op Hendrik en in 1379 op Hendriks zoon Johan I van Castilië. In 1385 probeerde Johan met steun van Franse cavalerie na de dood van Ferdinand de troon van Portugal te veroveren op Johan I van Portugal, maar werd hij verslagen bij de Slag bij Aljubarrota. In 1386 probeerde Jan van Gent opnieuw Castilië te veroveren. Uiteindelijk volgde het Vredesverdrag van Bayona in 1388.

Eduard, de Zwarte Prins, stierf vroeger dan zijn vader in 1376 en zo kwam diens kleinzoon Richard II in Engeland (en de Franse bezittingen) als tienjarige in 1377 op de troon. Richard wilde eigenlijk wel van de oorlog af - de Engelse koning had in 1381 te maken met de Engelse Boerenopstand, onder andere naar aanleiding van belastingheffing voor de oorlog tegen Frankrijk en Schotland - en sloot in 1389 een wapenstilstand met Frankrijk, het Verdrag van Leulinghen bij Calais. Dit betekende een periode van relatieve rust in de Honderdjarige Oorlog, die duurde tot ca. 1415.

Maar in Engeland was de oorlogspartij bij de adel inmiddels zeer machtig geworden. Op avontuur gaan in Frankrijk was namelijk voor velen dé manier geworden om er beter op te worden. Er waren door plundering schatten verzameld. De oorlogspartij wist in 1399 Richard van de troon te stoten en vervolgens werden de Plantagenets vervangen door een zijtak, de Lancasters, met Richards neef Hendrik IV van Engeland, zoon van Jan van Gent en kleinzoon van Eduard III. Hij was de eerste Engelse koning sinds 1066 en Willem de Veroveraar die als moedertaal Engels had in plaats van Frans. Later zouden uit deze coup van Hendrik IV de Rozenoorlogen ontstaan, tegen de andere tak, het huis York.

De slag bij Azincourt

Frankrijk ten tijde van Jeanne d'Arc

Karel VI, zoon van Karel V, was aanvankelijk geen slechte opvolger, maar in 1392 werd hij krankzinnig. Dit bracht de Bourgondische tijdbom van zijn grootvader Jan II tot ontploffing. Er ontstond in de familie Valois grote onenigheid over wie Frankrijk moest regeren en de voogdij van de minderjarige Karel VII van Frankrijk krijgen. Er waren twee kampen: de Bourguignons, aanhangers van zijn oom Filips de Stoute, hertog van Bourgondië en de Armagnacs, aanhangers van Lodewijk I van Orléans, de broer van Karel V. Allengs ontaardde deze twist in moordpartijen en uiteindelijk burgeroorlog. In 1407 vermoordde Jan zonder Vrees, zoon van Filips, Lodewijk en in 1419 vermoordden de Armagnacs Jan zonder Vrees tijdens een vredesoverleg met de kroonprins Karel VII op de brug van Montereau-Fault-Yonne.

In Engeland was de troon van de Lancasterkoning Hendrik IV allengs juist wat steviger geworden en zijn zoon Hendrik V besloot om op oorlogspad te gaan in Frankrijk. In 1415 viel Hendrik V Normandië binnen en boekte hij een klinkende overwinning bij Azincourt. Hiermee begon hij een onstuitbare opmars (belegering van Harfleur in 1415 en de slag op de Seine 1416,[32] belegering van Rouen in 1418 en bezetting van Normandië in 1419) die uitmondde in onderhandelingen met de Franse koningin Isabella, die (met Bourgondische steun van Filips de Goede) in naam van haar krankzinnige echtgenoot, Karel VI, in 1420 het Verdrag van Troyes met hem sluit. Ze verklaart haar eigen zoon, de kroonprins Karel VII van Frankrijk, die met de Armagnacs heult, tot bastaard en huwelijkt haar dochter Catharina aan Hendrik uit. Hendrik en Catharina worden tot erfgenamen van Frankrijk uitgeroepen en daarmee lijkt het lot van Frankrijk beslist. Catharina schenkt het leven aan een zoon, de latere Engelse koning Hendrik VI.

In 1418 roept de dauphin, Karel VII, de hulp in van het met koninkrijk Frankrijk geallieerde Koninkrijk Schotland. Tussen 1419 en 1424 zijn er 6.000 Schotse militairen in Frankrijk[33][34] en winnen in de slag van Baugé in 1421.

Dan sterft in 1422 Hendrik V plotseling. Zijn broer Jan van Bedford zet de strijd in Frankrijk voort als regent van neef Hendrik VI – die nog een baby is – voor samen met Filips, de hertog van Bourgondië, aanvankelijk met zeer veel succes (1423 Verdrag van Amiens, Slag bij Cravant, 1424 Slag bij Verneuil, 1426 slag van Saint Jacques (bij Avranches)). In 1431 wordt Hendrik VI, als 10-jarige, in Parijs tot koning van Frankrijk gekroond, nadat zijn krankzinnige en verwaarloosde grootvader overlijdt en heeft Engeland controle over de westelijke en noordelijke gebieden van het koninkrijk Frankrijk.

In dit klimaat komt Jeanne d'Arc in 1429 naar voren, een eenvoudig boerenmeisje dat stemmen hoort. Zij weet een geheel nieuw element in te brengen in de politiek en op het slagveld. De strijd verschuift van een twist over feodale rechten naar een nationale bevrijding. Dit was onverwacht. Zelfs de dauphin Karel VII, tot bastaard verklaard en niet meer in zijn eigen zaak gelovend, komt weer tot actie, hoewel hij het nieuwe van de situatie ook wel met enige zorgen beziet.

Door Jeannes toedoen wordt het Beleg van Orléans in 1429 gewonnen en opeenvolgend volgt in de Slag bij Patay de grote nederlaag voor de Engelsen. Onder andere het Engelse longbowkorps wordt afgeslacht door de Franse cavalerie. 2000 à 2500 Engelsen sneuvelen op een leger van 5000 man. Jeanne overtuigt de dauphin om naar kroningsstad Reims op te trekken en wordt in vijandelijk Bourgondisch gebied zonder eigenlijke problemen gekroond. Jeanne wordt gevangengenomen tijdens het Beleg van Compiègne door de Bourgondiërs en verkocht aan Jan van Bedford. In een proces om de kroning van Karel VII te ontkrachten, wordt ze in 1431 als ketter verbrand.

De opmars van Karel VII is echter niet te stuiten. Karel groeit in zijn rol, reorganiseert zijn leger en koninkrijk en ontpopt zich als een succesvol militair leider van zijn troepen. In 1435 verzoende hij zich met de Bourgondische hertog Filips de Goede met de Vredecongres van Atrecht (Picardië werd officieel onder Bourgondisch gezag geplaatst, een reeks van versterkte steden bij de Somme, de daders van de moord op zijn vader werden gestraft, Filips werd vrijgesteld van leenheerschap aan de koning van Frankrijk). Dit tot verrassing van de Engelse onderhandelaren, geleid door Henry Beaufort, die voortijdig de onderhandelingen hadden afgebroken. Regent Jan van Bedford sterft tijdens de periode van de onderhandelingen.[35] De vrede van Atrecht met de Bourgondiërs maakte van Karel de koning van Frankrijk.

Hendrik VI werd in 1437 officieel meerderjarig en volwaardig koning van Engeland verklaard, op 16-jarige leeftijd.[36] De oorlog sleepte voort en in 1440 volgde nog een opstand van enkele Franse edelen, de Praguerie. In 1444 waren Île-de-France en Gascogne opnieuw onder Karels controle gekomen. William de la Pole, hertog van Suffolk, regelde in 1444 de wapenstilstand van Tours: een huwelijk van Hendrik VI met een achternicht van Karel, Margaretha van Anjou, dochter van vertrouweling René I van Anjou, en stond daarbij Maine af. Weerstand tegen het akkoord werd gebroken door de arrestatie van voormalig regent en oom van Hendrik, Humphrey van Gloucester, in 1447 en het wegsturen van de bevelvoerder, luitenant van Frankrijk, Richard van York in 1448. Edmund Beaufort, hertog van Somerset, werd opvolger en vertrouweling van koningin Margaretha.[37]

In de jaren 1450 met de Slag bij Formigny in Normandië (1449 Rouen, 1450 Cherbourg veroverd) en in 1453 met de Slag bij Castillon Guyenne (1451 Bayonne en definitief 1453 Bordeaux), weet de Franse koning voorgoed af te rekenen met de Engelsen. Zij verliezen alles in Frankrijk, behalve Kales (Calais). Voor een groot deel is dat te danken aan de modernisering van het Franse leger. Daar werkt men nu met kanonnen. Hoewel die al aan het begin van deze lange strijd op het slagveld verschenen, waren ze in het begin bijna even gevaarlijk voor de gebruikers als voor de doelen waarop ze gericht waren. Aan het eind van de oorlog zijn deze eerste kanonnen zo verbeterd dat ze redelijk effectief zijn en zijn ze nu de Engelse boogschutters meer dan de baas.