Homoseksualiteit in nazi-Duitsland

Aanvankelijk viel de homoseksuele mannen niet hetzelfde lot ten deel als de Joden en zigeuners: ze werden beschouwd als leden van het Arische ras. Alleen zij die weigerden zich te conformeren aan sociale en seksuele normen werden naar concentratiekampen gestuurd en daar ter herkenning voorzien van de roze driehoek. Hen viel vaak een bijzonder wrede behandeling ten deel.

Pierre Seel, een Fransman die het concentratiekamp in Schirmeck-Vorbruck overleefde, schreef in zijn memoires dat vingernagels werden uitgetrokken en dat sommigen werden verkracht met kapotte linialen. In de kampen zelf was de situatie niet veel beter. Nationaalsocialistische artsen als Carl Vaernet gebruikten de mannen als proefkonijnen om te proberen het gen te vinden dat hun homoseksualiteit veroorzaakte. Officiële documenten tonen aan dat tussen de 5.000 en 15.000 homoseksuelen werden opgesloten in de concentratiekampen.[8]

Het exacte aantal doden is niet bekend, maar onderzoek uitgevoerd na de Tweede Wereldoorlog wees uit dat homoseksuelen na de Joden de meeste kans liepen in een concentratiekamp te overlijden. Op basis van de gegevens van 2.542 homoseksuele kampgevangenen berekende onderzoeker Rüdiger Lautmann dat waarschijnlijk 60% van alle gedeporteerde homo's de oorlog niet overleefde, ten opzichte van 41% van de gewetensgevangenen en 35% van de Jehova's getuigen.[5][9]

Verordnung 81/40: Verordnung zur Bekämpfung der wiedernatürliche Unzucht (Nederlands: Verordening tot bestrijding van tegennatuurlijke ontucht)

Op 3 augustus 1940 voerde de Duitse bezetter de "Verordening ter bestrijding van tegennatuurlijke ontucht" (Vo 81/40) in.[10] Daardoor werden voortaan ook homoseksuele handelingen tussen volwassenen strafbaar, met een maximale gevangenisstraf van 4 jaar. Voordien was in Nederland, op basis van artikel 248-bis, alleen homoseksueel contact tussen volwassenen en minderjarigen onder de 21 jaar verboden. Bovendien werd met deze Duitse verordening nu ook de minderjarige partner in een homoseksueel contact strafbaar. Hiermee werd de wetgeving op dit gebied feitelijk in overeenstemming gebracht met die in nazi-Duitsland.[11]

Storm, het weekblad van de Nederlandsche SS, schreef in 1943 dat het tijd werd dat homoseksuelen "als onkruid in den Nederlandschen tuin dienden te worden uitgerot tot den laatsten man", en publiceerde in datzelfde jaar een artikel over enkele cafés waar homo's nog gedoogd werden, onder de ondubbelzinnige kop "Wat een gezond volk schaadt dient uitgesneden".

Toch was de jacht op homoseksuelen in Nederland lang niet zo intensief als in Duitsland. De SS liet het opsporen van homo's grotendeels over aan de Nederlandse politie, en die stelde andere prioriteiten — dit tot ongenoegen van de Duitse politiechef Rauter.[11][12][13] Zo kwamen er in Amsterdam en Den Haag tijdens de oorlog zelfs een aantal nieuwe homobars bij en kon de spertijd benut worden om privéfeestjes tot in de ochtend te laten duren.[14]

De Duitse bezetter streefde ernaar om, net als in Duitsland zelf, alle vermeende homoseksuelen louter op grond van hun geaardheid te registreren, los dus van eventueel gepleegde strafbare feiten. Doordat de meeste documenten hieromtrent tegen het eind van de oorlog vernietigd zijn, is het onduidelijk in hoeverre de Duitsers hierin geslaagd zijn, maar het is niet waarschijnlijk dat deze eventuele lijsten tot vervolging op grote schaal geleid hebben.[11]

Omdat de nieuwe regeling Vo 81/40 het oude art. 248-bis overlapte, halveerde het aantal veroordelingen op basis van dat artikel van ongeveer 40 naar 20 per jaar. Op basis van Vo 81/40 werden in de eerste drie bezettingsjaren eveneens ruim 20 veroordelingen per jaar uitgesproken. Voor de laatste twee oorlogsjaren is niets gedocumenteerd. Daarnaast zijn minimaal 43 zaken tegen Nederlanders door Duitse rechtbanken behandeld, die strenger straften, bijvoorbeeld wanneer gepoogd werd Duitse soldaten te verleiden.[2]

In totaal zijn er waarschijnlijk minstens 160 Nederlandse mannen wegens homoseksuele handelingen door de Duitsers veroordeeld. In de meeste gevallen kregen zij een gevangenisstraf, slechts een enkeling belandde in een concentratiekamp.[15] Dat was bijvoorbeeld het geval met Vincent Weyand, die in juli 1944 in Ommen gearresteerd werd en in februari 1945 in Buchenwald omkwam. Ook Simon van Keulen werd gearresteerd toen hij met de Duitse dichter Percy Gothein in bed lag, maar hij wist aan deportatie te ontkomen door uit de trein naar Duitsland te springen. Gothein stierf in december 1944 in Neuengamme. Alle drie behoorden tot de kring rond Wolfgang Frommel.[16][17]

Een veel groter aantal Nederlandse homoseksuelen werd gedood of kwam in een kamp terecht omdat zij Joods waren of in het verzet zaten.[18] Zo werden bijvoorbeeld in 1943 de homoseksuele verzetsstrijders Willem Arondeus en Sjoerd Bakker gefusilleerd wegens hun aandeel in de aanslag op het Amsterdams Bevolkingsregister en in hetzelfde jaar werd ook Han Stijkel geëxecuteerd, als leider van de Stijkelgroep. Andere homo's uit het verzet, zoals Nico Engelschman en Jef Last, overleefden de oorlog en kwamen aan de wieg te staan van de nieuwe homobelangenorganisatie COC.[2]

Daarentegen waren er ook Nederlandse homoseksuelen die actief lid van de NSB of vergelijkbare organisaties werden, of die zich aangetrokken voelden tot de Duitse mannelijkheidscultus, zoals de schilder Pyke Koch. De Joodse lesbienne Ans van Dijk werd in 1943 gearresteerd, waarna ze in ruil voor haar vrijheid in totaal zo'n 700 andere onderduikers en zelfs haar eigen broer en schoonfamilie aan de Sicherheitsdienst van de Amsterdamse politie verraadde. Na de oorlog werd ze als enige vrouw wegens collaboratie geëxecuteerd.[2]

Tijdens de voorbereiding van de Wet uitkeringen vervolgingsslachtoffers 1940-1945 (Wuv) van 1972 wilde homobelangenorganisatie COC ook homoseksuelen als oorlogsslachtoffers laten erkennen. Daartoe werd het beeld gecreëerd dat Nederlandse homo's op grotere schaal door de nazi's vervolgd waren; in 1979 had het Amsterdamse gemeenteraadslid Bob van Schijndel het bijvoorbeeld over 200.000 vermoorde homo's.[22]

Uit later onderzoek bleek echter dat het om veel kleinere aantallen ging. Zo werden door de Nederlandse politie voor en na de bezetting meer homoseksuelen vervolgd dan tijdens de oorlogsjaren.[23] De enige Nederlander die vanwege vervolging om zijn homoseksuele geaardheid als oorlogsslachtoffer werd erkend was de Groninger Tiemon Hofman. Hij werd in 1942 tot zeven maanden opsluiting in een opvoedingsgesticht veroordeeld en kon als gevolg daarvan na de oorlog geen carrière of promotie meer maken.[24]

In het kader van het naoorlogse rechtsherstel besloot het Nederlandse kabinet op 8 februari 2001 alsnog een bedrag van 3,5 miljoen gulden (1.588.231 Euro) beschikbaar te stellen om onder meer leemtes in de geschiedschrijving rondom homoseksuelen tijdens de Tweede Wereldoorlog in te vullen. Op advies van een onafhankelijke commissie werd besloten om dit bedrag als volgt te verdelen:[25]

• Onderzoek naar de effecten van vervolging op grond van Verordening 81/40 en artikel 248 Wetboek van Strafrecht: maximaal 200.000 Euro
• Boek over homoseksuelen en lesbiennes in het verzet: maximaal 34.000 euro
• Biografie over COC-voorzitter Benno Premsela: maximaal 110.000 euro
• Biografie over NWHK-oprichter Jacob Schorer: maximaal 48.000 euro
• Overzichtsboek vervolging homoseksuelen in Europa tijdens de Tweede Wereldoorlog: maximaal 46.000 euro
• Onderzoek naar (gedwongen) castraties: maximaal 120.000 euro
• Onderzoek naar de beeldvorming over homoseksualiteit in de Tweede Wereldoorlog en daarna: maximaal 200.000 euro
• Boek over het Homomonument in Amsterdam: maximaal 40.000 euro
• Fysieke en virtuele reconstructie van de Schorerbibliotheek: maximaal 128.000 euro
• Huisvesting documentatie- en informatiecentrum IHLIA: reservering van maximaal 662.231 euro

Los hiervan was in 2006 en 2007 in achtereenvolgens Herinneringscentrum Kamp Westerbork, het Verzetsmuseum Amsterdam, het Verzetsmuseum Leeuwarden en Nationaal Monument Kamp Vught de tentoonstelling "Wie kan ik nog vertrouwen" te zien, over het leven en de vervolging van homoseksuelen in nazi-Duitsland en bezet Nederland.[26]