Hendrik II van Frankrijk

Hendriks moeder Claude van Frankrijk stierf toen hij vijf jaar oud was; een van haar hofdames, Diane de Poitiers, bemoeide zich met zijn opvoeding en bleef tot aan zijn dood een rol in zijn leven spelen en zou zelfs zijn maîtresse worden, al was zij 20 jaar ouder dan hij. Van zijn zevende tot zijn twaalfde jaar zat hij als gijzelaar gevangen in Spanje, nadat zijn vader in 1525 de Slag bij Pavia verloren had. Hij huwde met Dianes goedvinden op 28 oktober 1533 te Marseille, op 14-jarige leeftijd met de even oude Catharina de' Medici, een verre nicht van Diane. Er was nog al wat tegenstand van het hof, omdat Hendrik beneden zijn stand zou trouwen. Het huwelijk bleef tien jaar lang kinderloos, en Hendrik overwoog ernstig een scheiding. Toen zijn oudere broer Frans in 1536 overleed werd Hendrik plots de troonopvolger. In 1538 kreeg hij een dochter bij Diane, die inmiddels zijn maîtresse was geworden, maar in 1544 werd dan eindelijk zijn eerste wettige kind geboren. Nog negen anderen zouden volgen, in twaalf jaar tijd.

In 1547 volgde Hendrik zijn vader op als koning van Frankrijk. Zelf niet uitzonderlijk getalenteerd, liet Hendrik zich sterk door zijn gunstelingen leiden, zoals ook politiek bekwame Diane de Poitiers, de connétable Anne van Montmorency en later de bekwame veldheer Frans van Guise en diens broer Karel van Lotharingen, aartsbisschop van Reims. Als koning prolongeerde hij zijn vaders strijd tegen de omsingeling door de Habsburgers, te weten keizer Karel V van het Heilige Roomse Rijk en diens zoon Filips II van Spanje. Hij verbond zich met de Duitse protestantse vorsten tégen Karel V. Tegenover het calvinisme in zijn eigen koninkrijk stond Hendrik echter minder tolerant dan zijn vader Frans I, mede aangespoord door de fervent katholieke Diane de Poitiers: krachtens het Edict van Compiègne (1557) stond de doodstraf op het belijden van de calvinistische godsdienst. Hij veroverde in 1552 in Opper-Lotharingen de drie bisschopssteden Toul, Verdun en Metz. De Montmorency leed echter in 1557 tegen Spanje een verpletterende nederlaag bij het Noord-Franse Saint-Quentin en het jaar daarop nog een ernstige nederlaag bij Grevelingen aan het Nauw van Calais. De uitputting van beide landen én het verlangen van de beide katholieke vorsten om vrede te sluiten en zodoende de handen vrij te hebben tegenover de steeds groeiende invloed van het calvinisme, leidden tot de Vrede van Cateau-Cambrésis, op 3 april 1559. Frankrijk mocht Toul, Verdun en Metz behouden, evenals het in 1558 nog door Frans van Guise op Engeland veroverde Calais, Turijn en andere vestingen in Savoie, maar Frankrijk moest afzien van verdere ambities in Italië. Ter bezegeling van het verdrag liet Hendrik zijn dochter Elisabeth van Valois trouwen met Filips II en zijn zuster Margaretha van Valois met Emanuel Filibert van Savoye, die nota bene het bevel had gevoerd over de Spaanse troepen bij Saint-Quentin. Drie van zijn zonen zouden ná hem koning van Frankrijk worden, en één dochter koningin. Diane de Poitiers, die tot zijn dood openlijk zijn maîtresse was geweest, werd door diens weduwe Catharina onmiddellijk de deur gewezen, waarop zij zich terugtrok in het kasteel van Anet, dat Hendrik voor haar had laten bouwen.

Tijdens een steekspel gehouden op 30 juni 1559 om de Vrede van Cateau-Cambrésis te vieren, trad Hendrik aan op het toernooiveld. Hij droeg op zijn helm de kleuren wit en zwart van zijn minnares Diana van Poitiers. De koning werd dodelijk verwond door zijn tegenstrever Gabriel de Lorges toen een speer afbrak en het linkeroog van Hendrik trof (zie afbeelding). Ondanks de zorgen van de beroemde Franse arts Ambroise Paré en de Vlaamse anatoom Andreas Vesalius, waarvan men vermoedt dat hij ook aanwezig was, overleed Hendrik. Deze gebeurtenis maakte in Frankrijk een einde aan steekspelen.

Hendriks dood luidde een periode van politieke instabiliteit in, mede omdat nog geen van zijn zonen meerderjarig was en Catharina de' Medici dus als regentes moest optreden. De godsdienstige tegenstellingen verscherpten zich zodanig, dat voor Frankrijk circa veertig jaar van Hugenotenoorlogen tussen protestanten en katholieken in het verschiet lagen, waarbij het bovendien Spaanse en Engelse militaire interventies kreeg te verdragen.

Hendrik II en Catharina de' Medici hadden tien kinderen:

• Frans (19 januari 1544 – Parijs, 5 december 1560), huwde met Maria I van Schotland
• Elisabeth (Fontainebleau, 2 april 1545 – Madrid, 3 oktober 1568), huwde met Filips II van Spanje
• Claudia van Valois (Fontainebleau, 12 november 1547 – Nancy, 21 februari 1575), huwde met Karel III van Lotharingen
• Lodewijk (Saint-Germain-en-Laye, 3 februari 1549 – 1549/1550), hertog van Orléans
• Karel Maximiliaan (27 juni 1550 – 30 mei 1574), huwde met Elisabeth van Oostenrijk
• Eduard Alexander Hendrik (19 september 1551 – 2 augustus 1589)
• Margaretha (14 mei 1553 - Parijs, 27 maart 1615), hertogin van Valois, huwde met Hendrik van Navarra
• Frans Hercule (18 maart 1555 - 10 juni 1584), hertog van Alençon en Anjou
• Johanna (Fontainebleau, 24 juni 1556, overleed diezelfde dag)
• Victoria (Fontainebleau, 24 juni 1556 – Amboise, augustus 1556)

Daarnaast had Hendrik II zeker drie kinderen bij verschillende maîtresses:

• Diane de Poitiers:
  • Diana van Frankrijk (1538 – Parijs, 3 januari 1619). Zij werd in 1547 gewettigd en kreeg de titels hertogin van Châtellerault (1563) en Angoulême (1582). Zij huwde voor de eerste maal in 1552 met Orazio Farnese († 1553), voor de tweede maal in 1557 met Frans van Montmorency (1530-1579). De meeste bronnen vermelden echter hofdame Filippa Duci als de moeder van Diana en dat Diane de Poitiers haar enkel opvoedde. Sommige bronnen melden echter dat er nog een (jong overleden) dochter was, waar Filippa wel degelijk de moeder van was.
• Jane Stuart (of Jane Fleming) (1508-1563), zelf onwettige dochter van Jacobus IV van Schotland:
  • Hendrik van Valois (1551 - Aix-en-Provence, juni 1586). Hij werd gelegitimeerd en benoemd tot gouverneur van de Provence.
• Nicole de Savigny:
  • Hendrik de Fontette (Parijs, 1557 – aldaar, 1621). Hendrik II erkende hem niet, omdat hij niet zeker wist of hij de vader was. Hij gaf hem wel de titel graaf van Saint-Rémy.

• Maesschalck, Edward De, 'Oranje tegen Spanje' : Eenheid en scheiding van de Nederlanden onder de Habsburgers 1500-1648. Uitgeverij Davidsfonds, Leuven, België (2015), 337. ISBN 9789462580978.