Harmonium (instrument)

Het geluid wordt geproduceerd doordat lucht uit twee balgen langs metalen tongetjes geleid wordt (drukwind = bovendruk), of langs dergelijke tongetjes gezogen wordt (zuigwind = onderdruk). De luchttoevoer wordt in gang gezet bij het indrukken van een toets op een klavier.

De balgen wordt gewoonlijk bediend door twee pedalen die door de bespeler zelf beurtelings worden ingetrapt. De wind kan ook worden opgewekt door een elektrische windpomp.[1] Veelal zijn net als bij een orgel registers aanwezig waarmee de lucht naar verschillende groepen van tongetjes geleid kan worden, ten behoeve van de klankkleur en het volume. Harmoniums kunnen meerdere manualen en registers bevatten.

Het harmonium is evenals als het accordeon een ontwikkeling vanuit het Orgue-expressif, dat werd uitgevonden door Gabriel-Joseph Grenié.[2]

De naam harmonium werd ingevoerd door de Fransman Alexandre Debain, die in 1840 voor het eerst een dergelijk toetsinstrument op basis van drukwind met doorslaande tongen maakte. Debain probeerde de naam harmonium zelfs door middel van een patent te beschermen.

In de Verenigde Staten werd ongeveer in dezelfde periode ook een dergelijk instrument, maar dan met zuigwind ontwikkeld, dat daar bekendstaat onder de naam reed organ (of parlor organ, pump organ, cabinet organ of cottage organ). De zuigwindtechniek levert een zachtere klank, die meer geschikt is voor huiskamergebruik. Bovendien was een zuigwindharmonium goedkoper te bouwen, waardoor dit type geleidelijk aan het drukwindmodel verdrong.

Instrumenten met drukwindtechniek werden toegepast in concertzalen, salons en kerken. Het harmonium werd ook veel gebruikt voor het begeleiden van zang, vooral als surrogaatorgel voor huiselijke godsdienstoefeningen. Zijn populaire positie verloor het echter aan elektronische orgels en andere instrumenten.

Er is vanaf het eind van de twintigste eeuw weer sprake van hernieuwde belangstelling. Bekende virtuozen zijn Joris Verdin, Dirk Luijmes en Johannes-Matthias Michel.

Diverse componisten hebben speciaal voor het harmonium geschreven, onder anderen Franz Liszt, Jacques-Nicolas Lemmens, Alphonse Mailly, Joseph Jongen, Alexandre Guilmant, Georges Bizet, Sigfrid Karg-Elert, Hermann Wenzel, César Franck, Heinrich Bungart, Henri Letocart, Carl Sattler, Leos Janacek, Max Reger, Martijn Padding en Janco Verduin.

Jean Sibelius, Arnold Schönberg, Adrien-François Servais en Antonin Dvorak gebruikten het sporadisch in kamermuzikale bezettingen. Gustav Mahler gaf het instrument een plaats in het symfonieorkest. Gioacchino Rossini ontwikkelde een zeer interessant en indrukwekkend geluid door in zijn Petite Messe Solennelle (1863) de solisten en het koor te laten begeleiden door een harmonium en een piano.

• Franz Bühnert, Wie lernt man registrieren?
• Hermann Wenzel, Praktische Harmonium-Schule
• Heinrich Bungart, Theoretisch-praktische Harmoniumschule, Rodenkirchen a/Rhein (P.J. Tonger Musikverlag), s.d. (Nederlandse uitgave bij J.A.H. Wagenaar, Utrecht)

• Het harmonium verkreeg enige oneerbiedige bijnamen als psalmenpomp, hallelujacommode, cirkelzaag des geloofs, hijgend hert (naar een oude berijming van Psalm 42) en gereformeerde hometrainer, vanwege het geestelijke repertoire en het type klank, alsmede de toonvoortbrenging door het pompen op de pedalen.

• Harmonium Museum Nederland

• Harmoniumvereniging Nederland

Zie de categorie Harmoniums van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.