Feminisme

Vrouwen worden al eeuwenlang op een andere manier gewaardeerd, beoordeeld en behandeld dan mannen, bijvoorbeeld op het gebied van onderwijs, vergoeding voor werk, eigendom, vererving, seksualiteit, deelname aan het openbare leven en kiesrecht. Het mannelijk denken en doen stond centraal; volgens de heersende gedachte waren vrouwen "anders" en hadden zij daarom een andere bestemming, rol en plaats in de maatschappij dan mannen. Tussen mannen onderling bestonden ook grote verschillen op basis van eigendom, seculiere of religieuze macht en afkomst, die kritisch werden geanalyseerd en bestreden door bewegingen als het communisme, socialisme en anarchisme. In het feminisme gaat het om alle vormen van onderscheid tussen mannen en vrouwen als bevolkingsgroep.

Zo werden vrouwen in landen op grond van wettelijke regels of gewoonten vele eeuwen niet toegelaten tot politiek of openbaar bestuur, tot ambachten en beroepen, school of universiteit, konden de meesten geen zelfstandige rechtshandelingen verrichten en golden democratische rechten niet voor hen. Bovendien liep vererving via de mannelijke lijn. Werk dat vrouwen deden werd ofwel niet waargenomen, of het werd niet beschouwd als werk en zelden beloond. Werk van mannen stond maatschappelijk in het middelpunt, werd beschouwd als beroep of ambacht, beschermd door regels en beloond in geld of goederen en/of statusverhoging.

In de jaren zeventig van de negentiende eeuw was Aletta Jacobs de eerste vrouw in Nederland die een Hoogere Burgerschool bezocht, studeerde en zich als arts vestigde (1878). In kranten werd ze grof bespot en een van haar broers verklaarde haar voor dood. In België werd het vanaf 1880 voor vrouwen mogelijk te studeren en was Marie Popelin de eerste vrouw met een academische graad. Popelin werd echter geweigerd als advocaat.

Tot het begin van de twintigste eeuw waren vrouwen (net als de meerderheid van mannen) uitgesloten van het kiesrecht, in sommige landen nog langer. Tot in de jaren zestig van de twintigste eeuw was het in Nederland gebruikelijk dat vrouwen automatisch hun baan verloren zodra ze in het huwelijk traden, en voor vrouwelijke ambtenaren was dit zelfs wettelijk vastgelegd. Gehuwde vrouwen waren tot die tijd juridisch handelingsonbekwaam. Tot in de jaren tachtig van de twintigste eeuw hadden gehuwde vrouwen in Europa aanzienlijk minder rechten in de sociale zekerheid, was een gewelddaad als verkrachting niet strafbaar wanneer dit door de echtgenoot gebeurde en bestond voor vrouwen geen recht op gelijk loon.

In de meeste landen met een kapitalistisch regime is op dit gebied sinds 1980 veel veranderd in een voor vrouwen positieve richting. In landen waar na 1945 een communistisch staatsbestel werd ingevoerd kregen vrouwen op de terreinen opleiding, werk, inkomen en sociale voorzieningen al snel ongeveer dezelfde rechten als mannen, maar een deel daarvan werd met de herinvoering van het kapitalistische staatsbestel teruggedraaid. Ook in veel andere landen zijn golfbewegingen te zien: na veranderingen die achterstanden van vrouwen wegwerkten, volgen tendensen in een voor vrouwen negatieve richting.

De geschiedenis van de feministische beweging kan worden ingedeeld in een aantal tijdperken. De vroege periode staat bekend als het "protofeminisme", gevolgd door een aantal feministische 'golven': tijdperken waarin vrouwenemancipatie bijzonder actief werd nagestreefd met verschillende methoden en doelen, en resultaten bereikte die verschillende samenlevingen diepgaand veranderden.

In het westen kent het feminisme een lange geschiedenis, die soms samenviel met strijd tegen andere misstanden zoals slavernij (bijvoorbeeld Sojourner Truth) en de uitbuiting van arbeiders (zie ook Clara Zetkin). Ook de opkomst van radicale linkse stromingen waaronder het communisme gaf een impuls aan het feminisme. De wereldoorlogen hebben grote invloed gehad. Doordat mannen aan het front moesten vechten, ontstond een tekort aan mannelijke arbeiders, en werden vrouwen aan het werk gezet in fabrieken. Na de oorlog weigerden vrouwen hun nieuw verworven vrijheid en zelfstandigheid op te geven.

Eerste feministische golf

Aletta Jacobs

De eerste feministische golf is de benaming voor een periode die internationaal duurde van circa 1850 tot 1940.[5]

De golf werd gekenmerkt door het streven naar wettelijke gelijke rechten voor vrouwen, waarbij aanvankelijk het accent lag op recht op scholing en recht op betaalde arbeid.[5] Later verschoof dit naar politieke rechten met als speerpunt de strijd om het vrouwenkiesrecht,[5] dat van 1890 tot 1920 het hoogtepunt van de eerste feministische golf was.[6] Het bereiken van vrouwenkiesrecht in grote delen van Europa, de Verenigde Staten, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland, in de meeste gevallen kort na de Eerste Wereldoorlog, was een grote overwinning. Echter, door de erkenning van het algemeen kiesrecht nam de invloed van confessionele partijen in de politiek enorm toe, die de pas verworven vrouwenrechten weer onder druk zetten, versterkt door de economische crisis van de jaren 30. Dit leidde tot aan de Tweede Wereldoorlog tot een heropleving van feminisme met de focus op recht op arbeid en tegen de macht van mannen in het huwelijk en het gezin.[5]

Tweede feministische golf

Betty Friedan

Kiesrecht en universitair onderwijs betekenden niet dat vrouwen volwaardig deel uitmaakten van de samenleving. De cultuur was vooral ingericht rond het kostwinnersmodel waarbij maar weinig getrouwde vrouwen deel uitmaakten van de arbeidsmarkt. Maar weinig vrouwen waren dan ook economisch zelfstandig. Tijdens de tweede golf werden recht op betaald werk en deelname aan het maatschappelijke leven dan ook belangrijke speerpunten, evenals het recht op abortus.

In 1949 verscheen De tweede sekse van Simone de Beauvoir. Beauvoir stelde dat de positie van de vrouw al sinds de eerste feministische golf niet meer verbeterd was en dat er een einde moest komen aan de economische afhankelijkheid van de vrouw. Dit zou ook de man ten goede komen omdat iedereen meer vrijheid geniet in een wereld waarin man en vrouw gelijkwaardig zijn. In 1963 verscheen van The Feminine Mystique van Betty Friedan. Hierin beschreef zij onder meer de afstomping die het huisvrouwenbestaan regelmatig tot gevolg had, het huisvrouwensyndroom. Het boek was een groot succes en zou het begin zijn van de vrouwenbeweging.

Nederland

Anja Meulenbelt

In Nederland was het recht op abortus een speerpunt van de groepen Wij Vrouwen Eisen en Dolle Mina waarvan de naam verwijst naar eerste golf-feminist Wilhelmina Drucker. Belangrijke acties waren de bezetting van abortuskliniek Bloemenhoeve en de vrouwenstaking in 1981. De Nederlandse organisatie Man, Vrouw, Maatschappij streed vooral voor gelijkwaardige opleidingsmogelijkheden en salaris. Naar Amerikaans voorbeeld werden er praatgroepen opgericht waar vrouwen ervaringen deelden en maatschappelijke mechanismen analyseerden. Vanuit de Amsterdamse praatgroepenbeweging werd een leegstaande technische school in dienst genomen als Vrouwenhuis, andere steden en buurten volgden. Er kwam een vrouwenuitgeverij De Bonte Was, een vrouwenboekhandel Xantippe, feministische tijdschriften: Vrouwenkrant, Opzij, Thea Tuba; een vrouwendrukkerij Virginia, vrouwenkluscollectief De Karwijven en vrouwenbands Gerania, Linda Luxaflex en -orkesten: Ladies of Swing en Het Uitstrijkje.

Bom-groepen brachten de situatie van alleenstaande vrouwen met kind(eren) onder de aandacht, in VIDO-groepen kwamen vrouwen in de overgang bij elkaar en verzamelden informatie. Er werden landelijk VOS-cursussen opgezet (Vrouwen oriënteren zich op de samenleving), en Eva Bijt Door-groepen om vrouwen inzicht te geven in het functioneren van politiek, wetgeving en bestuur.

Er kwamen actiegroepen en denktanks als Vrouwen tegen seksueel geweld ("Als een meisje nee zegt bedoelt ze nee"), Verschrikkelijke sneeuwvrouw, Strijdijzers, en het Anti-wegwerpvrouw-comitee. Hier stond bewustwording, 'empowerment', het aan de kaak stellen van heersende onjuiste ideeën over vrouwen en vrouwelijk gedrag en het ontwikkelen van nieuwe denk- en gedragsvormen centraal.

Aan de universiteit ontstonden groepen die zich specialiseren op de rol van vrouwen binnen de betreffende vakgebieden, vrouwengeschiedenis en genderstudies zijn hiervan bekende voorbeelden. In de rechtspraktijk kwamen er feministische advocaten en een proefprocessenfonds voor vrouwen. In de politiek gingen vrouwen zich roeren: Hedy d'Ancona, Anneke Goudsmit, Annelien Kappeyne van de Coppello.

Derde feministische golf

Naima El Bezaz

• Powerfeminisme; verzet zich tegen veronderstelde slachtofferhouding van feminisme. Hieronder valt ook Girl Power. Feministen van de tweede golf vermoedden dat deze stroming berust op een onjuiste analyse van, dan wel te weinig beschikbare informatie over, de eerdere golven.
• Feministische bewegingen onder migrantenvrouwen die strijden tegen cultureel en/of religieus gemotiveerde achterstelling van vrouwen afkomstig uit bijvoorbeeld het Caribische gebied, Somalië, Turkije en Marokko.
• Stromingen van zelfbestemming bij jonge allochtone vrouwen. Vooral vrouwen wier persoonlijk leven zich in een orthodoxe islamitische cultuur afspeelt protesteren tegen heersende ideeën waardoor zij stelselmatig worden tegengewerkt bij het willen uitdrukken van hun eigen identiteit. Hoe heviger deze discussie wordt gevoerd, hoe sterker deze jonge vrouwen zich manifesteren om duidelijk te maken dat zij het zelf zijn die ervoor kiezen binnen een bepaalde (islamitische) traditie te blijven. Zie verder het hoofdstuk feminisme en Islam.
• Stromingen die ernaar streven 'sterke vrouwen' binnen de islam / islamitische cultuur door de jaren heen zichtbaar te maken.[7]
• Stromingen die zich richten op emancipatie van het ouderschap en daar ook mannen, vaders bij willen betrekken (emancipatie, feminisme).[8]
• Stromingen die zich richten op het vergroten van de keuzemogelijkheden voor vrouwen (en dus niet alleen op de betere deelname aan de arbeidsmarkt)[9]

Het feminisme van de tweede golf kende fundamentele kritiek op de beeldvorming over en behandeling van vrouwen in de toen gangbare hulpverlening. Klachten van vrouwen werden bijvoorbeeld te gemakkelijk afgedaan als ‘gezeur’ en ‘vaag’, en met medicijnen onderdrukt. Verhalen over mishandeling, verkrachting, incest of ander seksueel geweld werden niet serieus genomen; hulpverleners veronderstelden al snel dat de vrouw het zelf wel uitgelokt zou hebben, dat ze overdreef, dat dit er nu eenmaal bijhoorde of dat ze fantaseerden. Adviezen waren vaak gebaseerd op niet wetenschappelijk gefundeerde, stereotiepe ideeën over vrouwelijkheid, schoonheid, het huwelijk, mannengedrag, seksualiteit, moederschap en de natuurlijke bestemming van "de" vrouw in het gezin en de huishouding.

In allerlei opzichten werden vrouwenproblemen geïndividualiseerd en gemedicaliseerd, wat onder andere resulteerde in onnodige opnames in de psychiatrie of onnodige verwijdering van baarmoeders (zie ook Hysterie). Feministen gingen ervan uit dat het ontstaan van dit soort problemen in eerste instantie niet bij de vrouw zelf lag, maar in de manier waarop de maatschappij was ingericht. Deze zienswijzen en kritiek werden niet alleen in woorden geformuleerd, maar kregen daadwerkelijk vorm door de oprichting van strijdorganisaties. Feministen zetten een landelijk net van wegloophuizen voor mishandelde vrouwen (Blijf van mijn Lijf) op, de telefonische hulpdienst Vrouwentelefoon en de opvang- en informatiedienst Vrouwen tegen Verkrachting. Deze voorzieningen waren alleen toegankelijk voor vrouwen vanuit de gedachte dat er beperkt geld en menskracht was en er bewust voor werd gekozen deze aan vrouwen te besteden. Voorts ging het er om de maatschappij bewust te maken van de onderliggende problemen: vrouwenmishandeling, geweld tegen vrouwen etc. en vrouwen de mogelijkheid te geven ervaringen uit te wisselen. Ten slotte konden zo ervaringen worden verzameld en nieuwe methodieken ontwikkeld.

Al deze organisaties zijn in de loop der jaren opgegaan in gewone hulpverlenende organisaties, vaak onder dwang van subsidiegevers. Hierbinnen bestaat nog een vak vrouwenhulpverlening.

In België kwamen het Vrouwenoverlegkomitee (VOK) en de Nationale Vrouwenraad in de aandacht, naast het grote succes van de "traditionele" vrouwenverenigingen (KAV, SVV, KVLV).

In Nederland waren actiepunten onder andere:

• de vrouw beslist zelf over een abortus
• gelijke beloning voor gelijk werk
• openstelling van alle beroepen en opleidingen voor vrouwen
• gelijke verdeling van huwelijks-goederengemeenschap bij echtscheiding
• zichtbaar maken van de rol van vrouwen in de geschiedenis
• vrouwenmishandeling uitbannen - strafbaar stellen en daders vervolgen
• seksueel geweld uitbannen - meerdere vormen strafbaar stellen en daders vervolgen

Binnen het feminisme zijn verschillende substromingen te onderscheiden. Soms wordt een onderscheid gemaakt tussen egalitaire en gynocentrische (ook: differentialistische) stromingen. Verschillende feministische stromingen: cyberfeminisme, feministisch socialisme (femsoc), transfeminisme, anarchafeminisme en radicaal feminisme Feminisme was - en is - voor sommige vrouwen een levenswijze. Sommigen wezen elke invloed van een man in hun persoonlijke leven af, sommigen werden bewust ongehuwde moeder (BOM), waarbij de man alleen als zaaddonor een rol had. Anderen wensten niet langer seksuele omgang met mannen te hebben en werden uit principe lesbisch. Deze uiterste vormen van feminisme, als bewuste persoonlijke levenswijze om bij te dragen aan veranderingen in de maatschappij, zijn nooit erg wijdverbreid geweest maar wel belangrijk als beeldvormend voor het feminisme.

Deelname in 2008 aan het Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen (VN, 1979)

 Ondertekend en geratificeerd

 Toegetreden

 Niet-erkende staat, die zich houdt aan het verdrag

 Alleen ondertekend

 Niet ondertekend

Voorbeelden van de resultaten van het feminisme in Nederland zijn:

• Actief en passief kiesrecht voor mannen en vrouwen, in Nederland in drie stappen voor vrouwen uitgevoerd. In 1917 is het algemeen kiesrecht voor mannen en het passief kiesrecht voor vrouwen ingevoerd. In 1919 kregen vrouwen actief kiesrecht. En ten slotte werd in 1922 het volledig algemeen kiesrecht ingevoerd. Met uitzondering van de SGP hebben alle partijen in Nederland ook vrouwelijke leden en bewindslieden. Ministersposten worden bijvoorbeeld vaak ook door vrouwen bekleed. Alleen de functie van minister-president is in Nederland nog nooit door een vrouw bekleed. En die van Minister van Defensie bleef er tot eind 2012 aan mannen voorbehouden.[10]
• Het recht op gelijke beloning voor gelijk werk voor mannen en vrouwen. Om dit recht te kunnen uitoefenen als een werkgever niet conform de wetgeving handelt, is er in 1994 in Nederland een Commissie Gelijke Behandeling opgericht, waar vrouwen konden aankloppen om hun recht te verkrijgen.
• Recht op toegang tot hoger onderwijs, inclusief universitair onderwijs voor vrouwen.
• Meer deelname van vrouwen in allerlei maatschappelijke organisaties, zoals politieke partijen, kerken en besturen.
• Mogelijkheid tot medisch verantwoorde abortus, recht op zwangerschapsverlof en bevallingsverlof (later uitgebreid tot ouderschapsverlof dat ook voor mannen beschikbaar is).
• Verbod op ontslag bij zwangerschap.
• Strafrechtelijk verbod op verkrachting binnen het huwelijk (1991).[11][12]
• Verbeteren van de delictsomschrijving voor verkrachting.
• Algemene en brede instroming van vrouwen op de reguliere arbeidsmarkt.
• Afschaffing van het woord "juffrouw" of "mejuffrouw". Vroeger werd dit gebruikt voor ongetrouwde vrouwen, de uitdrukking werd door de feministen als denigrerend gezien, eenzelfde soort onderscheid bestond niet bij mannen. Tegenwoordig wordt elke vrouw "mevrouw" genoemd.
• Verandering in het gebruik van beroepsaanduidingen. Directrice werd directeur;[13] kunstenares werd kunstenaar; chauffeuse werd chauffeur, enz. Bij het beroep directrice zal men namelijk niet in eerste instantie denken aan de directeur van multinational, maar eerder aan een directeur van een school. Vooral in Angelsaksische landen werd gezocht naar sekseneutrale aanduidingen voor beroepen. Dat leidde onder andere tot de introductie van het beroep chairperson (voorzitter, als alternatief voor chairman), een aanduiding die in 1971 voor het eerst werd gebruikt.[14] Dit werd aanvankelijk niet door alle feministen als vooruitgang gezien omdat daarmee het vrouwelijke onzichtbaar werd gemaakt. Vanaf ongeveer 2001 wordt het streven naar gelijke behandeling van mannen en vrouwen via de beroepsaanduiding op verschillende manieren vormgegeven.[15]
• Andere veranderingen in het taalgebruik richting Genderneutraal taalgebruik
• In het algemeen wordt het door feministen als een verworvenheid gezien dat in functies waar door jarenlange bevoordeling van mannen louter of merendeels mannen werken, bij invulling van een opengevallen plaats bij gelijke geschiktheid voor een vrouw wordt gekozen. Anders geformuleerd, dat ongerechtvaardigde voordelen voor mannen werden gelijkgetrokken door positieve discriminatie van vrouwen.

Het feminisme is als sterke maatschappelijke beweging in de westerse wereld aan het eind van de twintigste eeuw vrijwel verdwenen, ondanks de nog bestaande ongelijkheden tussen mannen en vrouwen. Het feministisch of emancipatorische gedachtegoed is voor een deel opgenomen in de hoofdstroom van de algemene mensenrechten, zoals zij door de Verenigde Naties worden beschermd. Zo is in september 2010 in het EU-parlement belangrijke regelgeving tegen genderongelijkheid aangenomen.

Status van vrouwen in de wereld (Lauren Streib, Newsweek 20 September 2011)

In de praktijk bestaan er aan het begin van de 21ste eeuw nog steeds verschillen tussen man en vrouw, of beperken traditionele opvattingen over de rolverdeling tussen mannen en vrouwen een actieve betaalde maatschappelijke positie voor vrouwen buiten het huishouden en de positie van mannen binnen het huishouden.

Voorbeelden zijn:

• Traditionele keuze van studie of beroep. Meisjes worden geacht minder goed te zijn in 'exacte' vakken. Vaak sturen docenten op middelbare scholen de keuze voor een vakkenpakket van meisjes.[16]
• Traditionele keuze bij de opvoeding van de kinderen. Vaak kiezen echtparen ervoor dat de vrouw na de geboorte van kinderen parttime gaat werken. Soms met als motief dat de vrouw het minste verdient. Hieruit blijkt ook dat bij traditionele echtparen de vrouw minder verdient dan de man.[17]
• Traditionele keuzes bij het huishouden. Dit uit zich bijvoorbeeld nog steeds in op vrouwen gerichte reclame van bijvoorbeeld schoonmaakmiddelen en huishoudelijke apparatuur. Bovendien heeft huishoudelijke apparatuur een lagere status dan technische apparatuur.[18]
• Eisen die gesteld worden aan het uiterlijk. Van vrouwen wordt eerder verwacht dat zij er perfect uitzien dan van mannen, dat ze er 'vrouwelijk' uitzien, dat ze make-up gebruiken.[19][20]
• Eisen aan lichaamstaal en woordgebruik. Een vrouw die machtsbewust is en het spel goed speelt wordt bijna zonder uitzondering omschreven als streber, egoïst, afstandelijk of iron lady. Een man met dezelfde manier van doen is een winnaar, strateeg of slim ondernemer. Een vrouw die nadenkt over beslissingen en raad inwint bij anderen weet niet wat ze wil en is besluiteloos; een man met hetzelfde gedrag, besluit niet overhaast en stelt ondernemerskapitaal of partijpolitiek niet op het spel.[21]
• Positieve aandacht voor het normen- en waardenstelsel van 'de oude Grieken en Romeinen' uit een tijd dat in die samenlevingen een patriarchale, oorlogsgestuurde slavenmaatschappij heerste waar vrouwen handelingsonbekwaam waren, geen functies mochten uitoefenen en niet mochten stemmen.[22]
• Vrouwen verdienen gemiddeld minder dan mannen in vergelijkbare posities.[23][24][25]
• In hogere en hoogste functies zijn meestal nog steeds uitsluitend, of bijna uitsluitend mannen werkzaam.[26]
• Vrouwen nemen vaak achter de schermen beslissingen, geven raad, of hebben ideeën. Mannen krijgen/nemen daarvoor lof en geld. Omgekeerd, als een man op de achtergrond meewerkt wordt zijn naam wel genoemd en krijgt hij een deel van de winst.[21][23]

Het feminisme heeft altijd al mannelijke aanhangers gekend. Een belangrijk voorbeeld hiervan is Friedrich Engels.[29] In Nederland is politicoloog Siep Stuurman een belangrijk onderzoeker en analist die ook feministische onderwerpen behandelde. Tijdens de grote vrouwenstaking smeerden mannen broodjes en pasten op de kinderen. Feministen hebben voor deelname van vaders aan de zorg voor kinderen en het werk in het huishouden gepleit. Vaders maakten van de gelijkheidsidealen, die ook door de egalitair-feministen werden aangehangen, gebruik om meer voor hun kinderen te zorgen en met hen op te trekken. Was het voor de jaren zeventig ondenkbaar dat een man achter de kinderwagen liep, tien jaar later was het geaccepteerd als een vader intensief met zijn kinderen optrekt, of voor ze zorgt.

De stroming heeft sinds haar opkomst blootgestaan aan kritiek uit diverse hoeken van de samenleving. De kritiek op het feminisme is in een aantal aspecten en richtingen op te delen:

• Kritiek op de praktische gevolgen van de feministische beweging;
• Kritiek op het door sommige feministen aangehangen principe van positieve discriminatie;
• Kritiek op het feminisme als ideologie;
• Kritiek op de gelijke behandeling van mannen en vrouwen;
• Kritiek op de gelijkberechtiging van mannen en vrouwen.

Sommige vrouwenvoorzieningen zijn lang omstreden gebleven, zoals de blijf-van-mijn-lijfhuizen.[30]

Kritiek komt van mensen uit verschillende stromingen zowel ter linker- als ter rechterzijde van het politieke spectrum.

Een voorbeeld van iemand die kritiek heeft op het feminisme is de Canadese hoogleraar Janice Fiamengo, die haar kritiek op met name radicaal feminisme uit in een lange serie videovoordrachten op YouTube. Ter rechterzijde stellen tegenstanders dat de tweede feministische golf de stabiliteit van gezinnen heeft aangetast. Zij baseren zich hierbij onder andere op het sterk gestegen percentage van echtscheidingen. Verder zou het feminisme hebben geleid tot ongelijke behandeling van mannen, met name tot vaderschapsdiscriminatie. In het eerste decennium van de 21e eeuw werd het westerse feminisme ook verweten nauwelijks oog te hebben voor schendingen van vrouwenrechten in de islamitische wereld.[31][32]

• Categorie:Feminist naar nationaliteit
• Gynocentrisme
• Masculinisme
• Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van discriminatie van vrouwen
• Lijst van feministische literatuur
• Begijnenbeweging
• Amazonen