Dramadriehoek

Het model stamt uit de transactionele analyse (TA) en beschrijft vaker voorkomend gedrag waardoor communicatie en samenwerking sterk belemmerd wordt: het drama. Er is sprake van psychologische Spelen die verborgen, onbewuste bijbedoelingen hebben. Door alle 'spelers' wordt vaak ontkend dat die verborgen bedoelingen bestaan. Toch bepalen die onbewuste bedoelingen hoe iemand zich gedraagt. De bewuste bedoelingen werken vaak negatief en in elk geval communicatie hinderend uit, de onbewuste bedoelingen hebben een voor de initiator positieve intentie. De kracht van het model zit erin, dat wanneer men eenmaal vast zit in het drama er geen beklijvende afspraken mogelijk zijn, er feitelijk geen communicatie plaatsvindt die er echt toe doet.

In de dramadriehoek wordt ervan uitgegaan dat een mens tijdens transacties (menselijke interacties, een begrip uit de TA) één (of meer) van drie posities kan innemen: de Aanklager, de Redder of het Slachtoffer. De dramadriehoek is een methode om bijvoorbeeld discussies, meningsverschillen en ruzies te analyseren en is daarmee dus bij uitstek geschikt voor metacommunicatie: bespreken hoe het contact verloopt, waar het werkelijk uit bestaat en hoe het verbeterd kan worden.

De dramadriehoek vindt zijn toepassing in coaching en counseling, organisatieadvies, psychotherapie, relatietherapie en onderwijs en educatie.

Ook groepen zoals schoolklassen, werkkringen, bevolkingsgroepen, gelijkgestemden, volken kunnen zich op individuele schaal, in groepen en als geheel gedragen als 'Spelers' in de dramadriehoek, gericht op zichzelf, op groepen, enzovoorts.

De dramadriehoek is ook een metafoor, beeldspraak die moeilijk te accepteren eigen gedrag inzichtelijk kan maken en in bewust gedrag kan veranderen. Voorwaarde is aandacht geven aan eigen denken en handelen, aan hoe onbewuste bedoelingen de bewuste bedoelingen overheersen.

De gevolgen van 'Dramadriehoek spelen' kunnen zeer ingewikkeld worden, zozeer dat niemand nog invloed heeft op wat er in werkelijkheid gebeurt. Toch is de werking van alle drama relatief eenvoudig te begrijpen.

De dramadriehoek bestaat uit een rollenspel, dat gespeeld wordt terwijl de acteurs zich er niet bewust van zijn dat ze acteren. Op het moment dat iemand Aanklager speelt, gelooft de speler dat zij/hij de ander terecht aanklaagt, en is zich niet bewust van haar/zijn werkelijke bedoeling. Kenmerkend voor het spel is dat de drie rollen Aanklager, Redder en Slachtoffer gemengd en gewisseld kunnen worden. Het Spel wordt vaak nog versterkt als er toeschouwers zijn: de Spelers willen niet 'afgaan'.

Elk van de rollen in de dramadriehoek is gebaseerd op ongelijkwaardigheid: een ieder vindt zich ofwel beter ofwel minder dan de ander. Daarnaast neemt niemand verantwoordelijkheid voor zijn of haar eigen gedrag, ieder wijst naar de ander. Alle drie rollen fixeren zich op de verantwoordelijkheid van de ander en leiden daarom de aandacht af van zichzelf. Het is vaak makkelijker om met de vinger te wijzen naar de ander dan openlijk en kwetsbaar te zeggen hoe het werkelijk is.

Belangrijk om te weten is dat dit gedrag altijd onbewust is. Met name wordt ontkend wat de eigen verantwoordelijkheid is, omdat het Spel juist in het leven is geroepen om de last van de verantwoordelijkheid voor eigen voelen, denken en handelen te ontkennen. Om deze reden kan het voor mensen die sterk dit gedrag vertonen, zodanig dat het ernstige gevolgen heeft, des te moeilijker worden te erkennen wat de eigen rol in werkelijkheid is.

Het Spel, of liever de verzameling psychologische Spelen die de dramadriehoek bepalen, is op deze manier een zwart gat en het gedrag is uiterst besmettelijk voor iedereen die ermee te maken heeft. Pestgedrag en gepest worden zijn een goed voorbeeld van de Dramadriehoek. Alle betrokkenen blijven zich vastklampen aan de schijnbaar geruststellende beloning van het Spel, het schijnbare voordeel voor het ego: de winnaar zijn, of het slachtoffer zijn en dus veel aandacht krijgen. Dit betekent ook dat het geen zin heeft om naar de ander te kijken, maar dat 'de patiënt enkel zichzelf kan genezen'. Terwijl 'de patiënt' juist al zijn energie inzet om het spel te blijven spelen omdat hij onbewust, actief ontkent wat zijn verborgen gedrag is.

Dramadriehoek spelen betekent negatief gedrag. Een uitweg is daarom: kritisch zijn op eigen handelen, en een voorstelling maken van wat eigen gedrag betekent voor anderen of voor de situatie. Op deze manier wordt het mogelijk te kiezen voor positieve gevolgen en een positieve benadering. Ook is een keuze mogelijk voor gelijkwaardigheid en om verantwoordelijkheid voor eigen emotie en daden te nemen.

De Dramadriehoek richt zich op het negatieve, het antigif is dus je richten op het positieve.

De gevolgen van de dramadriehoek zijn onveranderlijk dramatisch, het gedrag bestaat uit (negatief) drama maken. Afhankelijk van hoe "hard" gespeeld wordt, zijn de gevolgen ernstiger. Het gedrag heeft invloed op de relatie tot anderen, en ook op de relatie met zichzelf. Het meest zal de dramadriehoek als patroon, stereotiep gedrag, een rol spelen en zelfs beweegreden worden binnen partner-relaties omdat langduriger relaties meer kans bieden aan het spel om tot bloei te komen, om steeds destructiever te zijn. Dit omdat het spel onbewust gespeeld wordt, en even onbewust steeds 'beter' geleerd wordt.

Het gedrag kan levensbepalend worden tot aan persoonlijkheidsstoornis(sen) toe en mensen tot moord of zelfmoord brengen. Dit is mogelijk omdat betrokkene juist ervaart wat er negatief is aan het eigen gedrag en niet in staat is de kern van het probleem te erkennen: de eigen verantwoordelijkheid. De betrokkene is blind voor eigen verborgen bedoelingen en ontkent die.

Hoewel dit (onbewuste) gedrag in de dramadriehoek bijna altijd destructief is, lijkt het op korte termijn voldoening op te leveren. De voldoening bestaat uit zichzelf beter voorstellen dan men zich in feite voelt, zowel als beeld van zichzelf als beeld naar anderen.

Minderwaardigheidsgevoelens kunnen een belangrijke reden zijn om toevlucht te nemen tot de dramadriehoek, en ook reden zijn dat dit spel een vicieuze cirkel is waaruit geen ontsnappen mogelijk is; het spel ontkent de eigen verantwoordelijkheid en sluit die uit. Ondanks de schijn die opgehouden wordt, wakkert het gedrag minderwaardigheidsgevoel aan omdat het resultaat van de onbewuste bedoelingen onveranderlijk negatief is.

De rollen Redder, Aanklager en Slachtoffer bevestigen elkaar sterk en daarom is het spel 'zuigend', zelfs als er maar één werkelijke speler is. De Dramadriehoek ontneemt je je keuzevrijheid.

De dramadriehoek kan ook gespeeld worden door Slachtoffer, Aanklager en/of Redder van de wereld of willekeurig wat te zijn, evenals meerderen tegelijkertijd die rollen tegen een enkeling kunnen spelen die mogelijkerwijs het spel op geen enkele manier wil spelen, en dus reëel slachtoffer is. Maar wanneer er sprake is van pesten kan het slachtoffer in werkelijkheid evenzeer dader zijn die het pesten over zich afroept, afdwingt, al is dat dan onbewust. Ditzelfde geldt voor daders en slachtoffers van het zondebok-mechanisme, ook dat heeft de dramadriehoek als motor.

Om effectief te kunnen communiceren of samen te werken moet men uit de dramadriehoek komen. De onbewuste bedoelingen moeten niet langer bepalen wat het effect is voor betrokkenen. Dat betekent in de praktijk dat men moet handelen op basis van gelijkwaardigheid en zelf de verantwoordelijkheid voor eigen gedrag moet nemen. Hiervoor is het begrip winnaarsdriehoek bedacht, met als rollen helper, assertief persoon en kwetsbaar persoon. Hetzelfde mechanisme als in de dramadriehoek geldt in de winnaarsdriehoek, alleen worden de destructieve elementen in positieve elementen omgebogen. De Helper biedt constructieve hulp aan, Assertief persoon stelt ter zake doende problemen aan de orde en Kwetsbaar Persoon maakt anderen duidelijk wat als kwetsbaar wordt ervaren. Waar de dramadriehoek de schuldvraag buiten zichzelf legt, moedigt de winnaarsdriehoek ieders verantwoordelijkheid zelf nemen, aan.

Om 'uit de Dramadriehoek te komen' is het van belang je niet op het gedrag van een ander te richten, maar op eigen gedrag. Als het om situaties gaat: je niet op de problemen van de situatie richten maar op wat je omgang ermee is, kies je voor de negatieve aspecten of zoek je de positieve op. Gelijkwaardigheid staat voorop. Je neemt verantwoordelijkheid voor eigen emotie en daden en je gunt ieder ander datzelfde.

Dramadriehoek spelen betekent negatief gedrag. Een uitweg is daarom: kritisch zijn op eigen handelen, en een voorstelling maken van wat eigen gedrag betekent voor anderen of voor de situatie. Op deze manier wordt het mogelijk te kiezen voor positieve gevolgen en een positieve benadering.

De Dramadriehoek richt zich op het negatieve, het antigif is daarom het richten op het positieve.

• Website van Stephen Karpman met o.a. originele publicatie