Dom van Xanten

Met zekerheid kan worden gesteld dat reeds in de 6e eeuw door bisschop Evergislus een stenen gebedsruimte werd opgericht. De eerste kerk uit de Karolingische tijd met een rechthoekig koor laat zich dateren op het jaar 752. In deze periode ontstond om de kerk een kanunnikenstift dat men ad Sanctos (bij de heiligen) noemde. Men veronderstelde destijds immers dat het stift zich bevond over de graven van het Thebaanse Legioen. Na de oprichting van het stift werd in het aangrenzende gebied een stad aangelegd, waarvan de naam zich ten slotte van "ad Sanctos" tot Xanten ontwikkelde. Het stift was een afgesloten gebied in de stad en kon vanuit Xanten slechts via twee poorten worden bereikt, waarvan tegenwoordig slechts de zuidelijke poort nog bestaat. Totdat met de bouw van de dom werd begonnen bestonden er tussen de karolingische kerk en de huidige dom nog andere kerken. De karolingische kerk werd in het begin van de 9e eeuw herbouwd. Enkele decennia later volgde de nieuwbouw van een drieschepige kerk, die echter in het jaar 863 door Noormannen verwoest werd. Daarop begon men rond 967 met de bouw van een romaanse dom die in 1213 met een westelijk koor werd verlengd.

In 1263 werd de eerste steen gelegd voor de bouw van de Sint-Viktor door aartsbisschop Konrad von Hochstaden en zijn broer Friedrich, die rond die tijd proost van het Xantener aartsdiakonaat geworden was. Tot 1437 werd het oostelijke deel tot het doksaal opgericht. In de periode tussen 1483-1519 bouwde men het westelijke deel tot het westelijke koor van de romaanse dom. Met de wijding van de Heilige-Geest-kapel in 1544 waren de bouwwerkzaamheden tot een einde gekomen. Voortaan was de dom het centrum van een aartsdiakonaat, dat het hele gebied van de Nederrijn omvatte en zich ten opzichte van het aartsbisdom Keulen een zekere zelfstandigheid kon permitteren. Het stift beheerde bijvoorbeeld het vermogen zelf en de verkiezing van een Xantener proost gebeurde vrijwel zonder invloed van het bisdom. Ook genoot het stift onafhankelijkheid ten opzichte van het wereldse Xanten. Eeuwenlang behield het stift immuniteit en lag de rechtspraak er in handen van de proost. In 1802 werd het stift onder de Franse bezetting door Napoleon Bonaparte geseculariseerd. Op het domplein werd een obelisk ter ere van Cornelis de Pauw opgericht. Van 1857-1868 werden omvangrijke renovaties uitgevoerd, o.a. met behulp van een sinds 1849 opgerichte domvereniging.

Tegen het einde van de Tweede Wereldoorlog werd de dom door geallieerde luchtaanvallen getroffen door bommen en zeer zwaar beschadigd. De inrichting van de dom, waaronder de ramen, was gelukkig tijdig uit de dom verwijderd. In enkele minuten werd het gebouw, dat eeuwenlang de tand des tijds had doorstaan, veranderd in een ruïne. De verwoestingen waren zo ernstig, dat besloten werd de kathedraal te slopen. Maar gelukkig wist de domvereniging in samenwerking met de bezielende Walter Baders de afbraak te verhinderen en zette een plan op tot herbouw. In de zomer van 1948 werd in het westelijke deel van het schip een noodkerk ingericht waar de eerste heilige missen konden worden gecelebreerd. De herbouw van de dom die na de oorlog volgde duurde 19 jaar en werd in 1966 voltooid. Tot in detail werd de herbouw zoveel als mogelijk in de oorspronkelijke staat uitgevoerd.

In 1966 werd de crypte onder de dom vergroot ten behoeve van de bijzetting van slachtoffers van het nationaalsocialisme. In de crypte bevinden zich urnen met as uit de concentratiekampen Auschwitz, Bergen-Belsen en Dachau. Ook bevinden zich hier de graven van de rooms-katholieke martelaren Heinz Bello (een 24-jarige soldaat die wegens anti-nazistische opmerkingen op 29 juni 1944 werd terechtgesteld), Karl Leisner (een wegens zijn kritiek op de nazi's door de Gestapo gearresteerde en na de bevrijding van Dachau aan uitputting en ziekte bezweken priester) en Gerhard Storm (een in Dachau gestorven priester). Herinneringsvoorwerpen, gedenkplaten en urnen met as gedenken Wilhelm Frede (een in Sachsenhausen omgekomen Duitse diplomaat in dienst van het Nederlandse consulaat), Nicolaas Gross (een geëxecuteerde rooms-katholieke verzetsman) en Johannes Maria Verweyen (een in Bergen-Belsen gestorven Duitse filosoof/theosoof). Op 28 januari 2006 werd een relikwie van bisschop Clemens August von Galen, bekend als de Leeuw van Münster wegens zijn felle preken tegen het nationaalsocialisme, naar de crypte overgebracht.