Directe democratie

Er bestaan verschillende vormen van directe democratie. In volgorde van mate van invloed van burgers op de wetgevende macht gaat het om de volgende instrumenten:

• Volksvergadering - Dit is de 'oervorm' van de directe democratie zoals die ontstond in klassiek Athene: de Ekklèsia; in vele gemeenten en twee kantons (Glarus en Appenzell Innerrhoden) in Zwitserland bestaat deze vorm, de Landsgemeinde, nog steeds.
• Volksinitiatief - Dit is een referendumvorm waarbij een groep burgers zelf een wetsvoorstel kan schrijven en dat in een referendum aan de bevolking kan voorleggen. Hiervoor dient eerst een bij wet bepaald aantal handtekeningen te worden verzameld. De uitslag is doorgaans bindend.
• Correctief referendum - Dit is een referendumvorm waarbij burgers een referendum kunnen afdwingen over een door het parlement goedgekeurde wet. Ook hiervoor moet eerst een voldoende aantal handtekeningen worden verzameld. Het doel van de aanvragers is doorgaans om de invoering van de wet alsnog tegen te houden. In sommige landen is een correctief referendum mogelijk over bestaande wetten. In veel gevallen is de uitslag bindend. In Nederland bestaat vanaf juli 2015 een niet-bindende vorm van het correctief referendum, het raadgevend referendum.
• Verplicht referendum - In een aantal landen schrijft de (grond)wet voor dat in specifieke gevallen een referendum moet worden gehouden, zodat kan worden vastgesteld dat er voor het voorstel voldoende steun is onder de bevolking. Een referendum kan wettelijk verplicht zijn voor ingrijpende wetsvoorstellen, zoals grondwetswijzigingen of de overdracht van bevoegdheden aan internationale organen als de Europese Unie. De uitslag is bijna altijd bindend.
• Raadplegend referendum of plebisciet - Dit is een referendumvorm waarbij de uitvoerende macht (bijvoorbeeld het staatshoofd, de regering of een gemeentebestuur) of de volksvertegenwoordiging het initiatief neemt om een referendum te houden. Het doel is doorgaans om de stemming onder de burgers te peilen over een bepaald wetsvoorstel. Het Nederlands referendum over het Verdrag tot vaststelling van een Grondwet voor Europa, dat in 2005 gehouden werd op initiatief van een aantal Tweede Kamerleden, is een voorbeeld van een raadplegend referendum. De uitslag is meestal niet-bindend, maar er zijn ook landen met een wettelijke regeling voor raadplegende referenda waarbij de uitslag bindend is.
• Agenderend initiatief - Dit is een vorm van directe democratie waarbij burgers, mits zij voldoende handtekeningen verzamelen, een voorstel op de agenda van de volksvertegenwoordiging kunnen zetten. De volksvertegenwoordiging is dan verplicht het voorstel te behandelen, maar kan zelf bepalen of het voorstel wordt aanvaard, aangepast of verworpen. In Nederland wordt deze agenderende initiatiefvorm burgerinitiatief genoemd, in Europa een Europees Burgerinitiatief.
• Petitierecht - Het recht van iedere burger om een verzoekschrift in te dienen bij een vertegenwoordigend orgaan.
• Afzettingsprocedure - De zogenaamde terugroeping of recall. Hierbij heeft de burger geen invloed op de wetgevende macht maar op de uitvoerende macht, door een gezagsdrager af te zetten. Beroemd is de befaamde Recall-verkiezing in 2003 van gouverneur Gray Davis van Californië.
• Online democratie - Hierbij wordt door bijvoorbeeld politieke partijen via het internet met de achterban gecommuniceerd; eventueel uitmondend in een stemming.
• Volkswetgeving - Hierbij berust de wetgevende macht zowel bij een volksvertegenwoordigend orgaan als rechtstreeks bij het volk. Het kent een initiatieffase waarbij een wetsvoorstel vanuit het volk bij het parlement wordt ingediend. Als het parlement het wetsvoorstel verwerpt, dan zal er een volksbesluit (bindend referendum) worden gehouden, waardoor het volk de mogelijkheid krijgt om het wetsvoorstel alsnog vast te stellen.

In verschillende landen bestaan partijen en burgerbewegingen die zich inzetten voor de invoering van vormen van directe democratie. Voorbeelden zijn Meer Democratie, het Referendum Platform en GeenPeil in Nederland, Democratie.nu in Vlaanderen en Mehr Demokratie in Duitsland en Oostenrijk. Op internationaal niveau zijn o.a. het Initiative and Referendum Institute Europe (IRI) en Democracy International actief.

In Europa bestaan de volgende vormen van directe democratie op nationaal niveau, gerangschikt op mate van invloed door de burgers. In het overzicht is voor het raadplegend referendum, net als voor de andere vormen van directe democratie, maatgevend of er een wettelijke regeling bestaat, niet of de vorm in de praktijk wordt of is toegepast.

Vormen van directe democratie op national niveau in Europa

Land	Volksinitiatief	Correctief referendum	Verplicht referendum	Raadplegend referendum	Agenderend initiatief
Zwitserland	Ja	Ja	Ja	Ja	Nee
Liechtenstein	Ja	Ja	Nee	Ja	Ja
San Marino	Ja	Ja	Nee	Ja	Ja
Hongarije	Ja	Nee	Nee	Ja	Nee
Georgië	Ja	Nee	Nee	Ja	Ja
Bulgarije	Ja	Nee	Nee	Ja	Ja
Slowakije	Ja	Nee	Ja	Ja	Nee
Noord-Macedonië	Ja	Nee	Ja	Ja	Ja
Kroatië	Ja	Nee	Nee	Ja	Nee
Letland	Ja	Nee	Ja	Ja	Nee
Litouwen	Ja	Nee	Ja	Ja	Ja
Italië	Nee	Ja	Nee	Ja	Ja
Slovenië	Nee	Ja	Nee	Ja	Ja
Malta	Nee	Ja	Ja	Nee	Nee
Luxemburg	Nee	Ja	Nee	Ja	Nee
Andorra	Nee	Nee	Ja	Ja	Nee
Denemarken	Nee	Nee	Ja	Ja	Nee
Estland	Nee	Nee	Ja	Ja	Nee
Frankrijk	Nee	Nee	Ja	Ja	Nee
Ierland	Nee	Nee	Ja	Ja	Nee
IJsland	Nee	Nee	Ja	Ja	Nee
Oostenrijk	Nee	Nee	Ja	Ja	Ja
Roemenië	Nee	Nee	Ja	Ja	Ja
Turkije	Nee	Nee	Ja	Ja	Nee
Verenigd Koninkrijk	Nee	Nee	Ja	Nee	Nee
Duitsland	Nee	Nee	Nee	Ja	Nee
Finland	Nee	Nee	Nee	Ja	Ja
Griekenland	Nee	Nee	Nee	Ja	Nee
Polen	Nee	Nee	Nee	Ja	Ja
Portugal	Nee	Nee	Nee	Ja	Ja
Spanje	Nee	Nee	Nee	Ja	Ja
Zweden	Nee	Nee	Nee	Ja	Nee
Nederland	Nee	Nee	Nee	Nee	Ja
Servië	Nee	Nee	Nee	Nee	Ja
Albanië	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Armenië	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Azerbeidzjan	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
België	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Bosnië en Herzegovina	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Cyprus	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Kazachstan	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Kosovo	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Moldavië	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Monaco	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Montenegro	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Noorwegen	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Oekraïne	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Rusland	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Tsjechië	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Vaticaanstad	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Wit-Rusland	Nee	Nee	Nee	Nee	Nee
Bron: Navigator to Direct Democracy

Bij het gebruik van vormen van directe democratie binnen een stelsel van vertegenwoordigende democratie bestaat het risico op concurrentie tussen de twee, bijvoorbeeld doordat wetgeving waarover in referenda door de burgers wordt besloten in tegenspraak is met wetgeving die door het parlement wordt goedgekeurd. In Zwitserland heeft men daarom een hiërarchie aangebracht tussen beide: aangenomen volksinitiatieven worden ingeschreven in de grondwet, die uitsluitend door middel van een referendum kan worden gewijzigd. Het parlement kan wel het initiatief nemen tot grondwetswijziging, maar ook dan is een referendum verplicht. Alleen gewone wetten kunnen zonder referendum door het parlement worden aangenomen, hoewel ook voor zulke wetten de mogelijkheid van een correctief referendum open staat.

• Participatiedemocratie
• Basisdemocratie
• Ochlocratie