Diabetes mellitus

Wereldwijd hadden in 2010 zo'n 180 miljoen mensen diabetes. Van de naar schatting 800.000 Nederlanders met deze ziekte, waren er zo'n 250.000 die diabetes hadden zonder het te weten. Het Nederlandse ministerie van Volksgezondheid (VWS) heeft in 2005 van diabetes een speerpunt gemaakt. Het doel is om de diabeteszorg in Nederland te verbeteren. De diabetesorganisaties in Nederland én het ministerie van VWS zijn van mening dat zeker twee derde van de mensen met diabetes onvoldoende goede diabeteszorg krijgt.

Diabetes Mellitus (DM) type 1 en 2 komen beide in alle leeftijdscategorieën voor, echter type 2 bij het Kaukasische (blanke) ras vooral na het 40e levensjaar. Bij andere etnische groepen begint het vaak al op jongere leeftijd. Vooral mensen van Hindoestaanse, negroïde, mediterrane of Aziatische afkomst hebben een extra hoge kans om DM type 2 te ontwikkelen. Deze personen dienen vanaf kinderleeftijd al gescreend te worden. Van de patiënten met DM type 2 heeft zo'n 80-85% overgewicht. DM type 2 staat bekend om de familiaire belasting. Bij DM type 1 is dit veel minder het geval.

De conventie stelt dat de ideale bloedglucosewaarde (de bloedglucosespiegel) afhankelijk van omstandigheden tussen de 4 en de 8 mmol/liter dient te liggen. Een normale nuchtere waarde ligt tussen de 4 en de 5,6 mmol/l (of tussen de 60 en de 160 mg(suiker)/dl(bloed)). Indien de 'nuchtere' waarden bij een onbehandeld persoon boven de 6 mmol/l en 'niet-nuchter' boven de 11,0 mmol/l liggen, spreekt men van diabetes mellitus (suikerziekte). In het grijze gebied tussen deze grenswaarden spreken sommigen wel, anderen niet van diabetes. Landelijk en internationaal worden over deze waarden periodiek afspraken gemaakt of ze worden herzien door medici op grond van onderzoeksresultaten. Meestal wanneer men met klachten komt met de symptomen van diabetes mellitus zitten ze royaal boven de streefwaarden. Om met zekerheid te bepalen of een persoon diabetes heeft en welk type hij heeft, dient bij het bloedonderzoek niet alleen de bloedglucosewaarde bepaald te worden, maar ook het c-peptide en het insulinegehalte van het bloed. Een type-1-patiënt vertoont een verhoogde bloedglucosewaarde maar produceert geen c-peptide meer; een type-2-patiënt vertoont meestal (maar niet altijd) een verhoogde bloedglucosewaarde die altijd gepaard gaat met een verhoogd insuline-niveau.[1]

De naam diabetes mellitus (Grieks diabètès = sifon, van dia = door[heen], bainoo = gaan en Latijn mellitus = honingzoet), letterlijk "zoete doorstroom" of zoete urine, is ontstaan door de zoete smaak van de urine van deze patiënten. Vóór de chemische analyse van urine mogelijk werd, was een arts aangewezen op de eigen zintuigen. Het proeven van de urine was een gangbare manier van onderzoeken. Een andere wijze was de urine in een schoteltje buiten te zetten en te kijken of er wespen en andere insecten op afkwamen.

Diabetes is een ongeneeslijke stofwisselingsziekte waarbij het lichaam onvoldoende energie uit glucose (suikers) kan halen. Suikers kunnen in de meeste cellen (insulineafhankelijke cellen) alleen opgenomen worden in aanwezigheid van voldoende insuline als er tevens werkende insuline-receptoren op die cellen aanwezig zijn. De precieze oorzaak van diabetes is nog niet bekend. De bekendste problemen bij diabetes zijn:

1. onvoldoende of geen productie van insuline (bekend als diabetes type 1).
2. een probleem met betrekking tot de insuline-receptoren (bekend als diabetes type 2).

Wanneer de glucose niet of onvoldoende in de cellen opgenomen kan worden, stijgen de bloedglucosewaarden; er treedt hyperglykemie op. Dit heeft diverse gevolgen:

• De meest acute complicatie is ketoacidose. Hierbij treedt verzuring op in alle weefsels en organen, wat misselijkheid en soms braken tot gevolg heeft (dit begint bij 17 mmol/l en hoger).
• In de nier zal de concentratie glucose in het bloed zo hoog zijn dat niet alle suikers opnieuw geabsorbeerd kunnen worden. Hierdoor gaat er suiker via de nier verloren in de urine. Dit gaat gepaard met extra waterverlies, waardoor er grote volumes urine worden geproduceerd: polyurie. Door het grote urine-verlies stijgt het dorstgevoel en zal de patiënt veel drinken. Dit noemt men polydipsie.

• Veel mensen met type 2 diabetes zijn geheel of nagenoeg symptoomloos.
• Het al eerder genoemde veel plassen en veel drinken treedt op bij hoge tot zeer hoge bloedglucosewaarden (boven de 12 mmol per liter).
• Patiënten hebben bij een slechte glucosespiegel (te hoog) vaker dan gemiddeld last van blaasontsteking, witte vloed, en/of steenpuisten.
• Soms kan men aceton ruiken in de adem van patiënten met diabetes met name als glucose door het insulinetekort zo slecht kan worden verwerkt dat het lichaam overgeschakeld is op vetverbranding, waarbij ketonen als nevenproducten ontstaan, waarvan aceton er een is. De glucosespiegel in het bloed is dan meestal veel te hoog. Bij hoge bloedsuikers en ernstige uitdroging kan ketoacidose (een metabole acidose) met een levensgevaarlijk coma optreden.
• Vergrote kans op niet of slecht helende wonden, doordat de zenuwen niet meer goed werken en men het (voornamelijk op de voet) niet meer goed voelt wanneer er een wondje ontstaat. Deze helen meestal slecht of niet.
• Rode of branderige ogen. Wazig zien. Ontsteking aan de ogen.
• Vermoeidheid of slaperigheid
• Impotentie
• Een droge mond en een droge tong
• Er ontstaat polyfagi (verhoogd hongergevoel) door de verminderde opname van glucose in spier-, lever- en vetcellen, die insuline nodig hebben om glucose op te nemen
• Polyneuritis wat ontsteking van verschillende zenuwen betekent, polyneuritis veroorzaakt gevoelsstoornissen (veel lager sensorisch gevoel).
• Verhoogde kans op macrosomie
• Bij veel te hoge hyperglykemie is er kans op coma

Op de lange termijn kunnen ook andere complicaties optreden, dit hangt veelal af van hoe regelmatig de patiënt een te hoge bloedsuikerspiegel heeft:

• In de grotere slagaders treedt een sterk versnelde atherosclerose op. Diabetes mellitus is de belangrijkste risicofactor voor hart- en vaatziekten. Ook de kleinste slagadertjes gaan minder goed werken (microangiopathie) wat tot schade overal in het lichaam leidt, bijvoorbeeld diabetische retinopathie, een beschadiging van het netvlies met als gevolg slechtziendheid of zelfs blindheid, of diabetische nefropathie, waarbij de nieren niet goed meer werken.
• De gevoelszenuwen gaan minder goed werken, waardoor na jaren vaak ongevoeligheid optreedt in de voeten en de handen. De voeten en handen gaan prikkelen en tintelen en tezelfdertijd wordt de tastzin minder goed, waardoor fijn werk zoals b.v. het dichtmaken van knoopjes onmogelijk wordt of de patiënt niet meer voelt dat hij in een punaise heeft getrapt. Dergelijke wondjes gaan bovendien eerder ontsteken door het hogere suikergehalte en de genezing gaat slechter door de verstoorde bloedtoevoer. De patiënt merkt het pas laat omdat hij het niet voelt. Dit kan ertoe leiden dat op den duur tenen, voeten of onderbenen verloren gaan, omdat ze moeten worden geamputeerd.

In België worden zo veel mogelijk nieuwe gevallen van diabetes, jonger dan 40 jaar, geregistreerd in het Belgisch Diabetes Register. Er wordt demografische en klinisch-biologische informatie van de patiënten verzameld. Het doel hiervan is de prevalentie van diabetes in kaart te brengen, en oorzaken en merkers van diabetes te zoeken. Merkers zijn manieren om de ziekte of het risico erop, zo vroeg mogelijk te diagnosticeren. De merkers kunnen genetisch, immunologisch of hormonaal zijn. Zo kunnen eventueel links gelegd worden tussen erfelijke factoren, levensstijl en het risico op diabetes. Ook worden eerstegraadsverwanten onderzocht, zodat de ziekte eventueel vroeger wordt opgespoord bij deze risicopersonen. Op termijn leidt dit misschien tot het herkennen van diabetes in een zeer vroeg stadium, zodat de ziekte beter kan worden behandeld.

Ook in Nederland wordt soortgelijk onderzoek uitgevoerd. Diabetescentrum Diabeter werkt samen het Universitair Medisch Centrum Groningen om zoveel mogelijk biomaterialen van mensen met diabetes te verzamelen. Deze materialen worden gebruikt om te kunnen differentiëren tussen verschillende vormen van diabetes type 1.

Tegenwoordig wordt er onderzoek verricht naar de transplantatie van β-cellen in de alvleesklier teneinde bepaalde vormen van diabetes te kunnen genezen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in België door het JDRF Center for Beta Cell Therapy. In de Bèta Cell Bank in het UZ Brussel worden zo'n 140 pancreassen per jaar verwerkt, waarvan zo'n 60% gebruikt wordt voor het testen van transplantaties naar patiënten met diabetes type 1.

Ook implanteerbare insulinepompjes worden al getest. Deze laatste zouden een nagenoeg ideale behandelingsmethode kunnen zijn, vooral als het mogelijk zou worden om het pompje zelf ook continu de bloedglucosespiegel te laten meten en de insulineafgifte daarop aan te passen. Dit zelf meten door een implanteerbaar apparaatje is echter (in 2004) nog niet goed mogelijk.

Daarnaast is in 2007 in de VS een systeem toegelaten bestaande uit een insulinepomp en een glucose-sensor, die via een teflon canule de bloedsuiker kan meten. Dit is een grote stap in de richting van het zogeheten "closed-loop"-systeem, waarbij men op langere termijn een systeem hoopt te ontwikkelen dat afhankelijk van de bloedsuikerwaarde de insulinetoevoer regelt.

In 2012 is door de Europese Unie geïnvesteerd in een Nederlands bedrijf (Inreda Diabetic) dat ondersteund wordt door een aantal Nederlandse partners (waaronder het AMC en Universiteit Twente) dat zich bezig houdt met de ontwikkeling van de kunstmatige alvleesklier. Deze veelbelovende ontwikkeling betreft een bi-hormonaal, volledig geautomatiseerd gesloten systeem. Dit betekent dat de bloedsuikerwaarde volledig automatisch zowel omhoog als omlaag geregeld kan worden, zonder menselijk ingrijpen. De verwachting is dat in 2019 de kunstmatige alvleesklier beschikbaar komt voor de eerste diabetespatiënten en een volwaardige markttoetreding in 2020 zal plaatsvinden.

In 2005 en 2006 werd er in Engeland en de VS inhaleerbare insuline op de markt gebracht. Dit bleek echter geen succes, en de ontwikkeling en productie van inhaleerbare insuline is in 2008 vrijwel helemaal gestopt.

In 2010 vestigde JDRF zich in Nederland. Zij zijn onder andere betrokken bij het onderzoek van prof. dr. Bart Roep (LUMC) naar genezing van Type 1 Diabetes en financieren over de hele wereld onderzoek op basis van vijf oplossingspaden.

In 2015 werd een insulinepomp geïntroduceerd die in combinatie met een sensor die de bloedglucose meet, lage bloedsuikers kan voorkomen.

In november 2015 ging het door IMI-JU (Innovative Medicines Initiative) gesponsorde project INNODIA[6] van start, een partnerschap tussen de Europese Unie, de Europese farmaceutische industrie en 2 Amerikaanse Charity organisaties. INNODIA is een grootschalig consortium van 33 Europese partners, hoofdzakelijk academische en klinische centra, maar ook farmceutische bedrijven actief in het diabetes onderzoek, en wordt gecoördineerd door professor Chantal Mathieu van UZ Leuven. Het consortium streeft naar een concrete vooruitgang op vlak van voorspellen, ontwikkelen, evalueren en voorkomen van type 1 diabetes. Dat gebeurt aan de hand van nieuwe tools, waaronder biomerkers, ziektemodellen en klinische studieparadigma’s. Ook wordt een geïntegreerde databank opgezet voor de verwerking van data van klinische en experimentele bronnen.

Hoewel het van persoon tot persoon verschilt, moet iemand die diabetes heeft oppassen met alcohol. Bij het drinken van een biertje bijvoorbeeld, zal de bloedsuikerwaarde door de suikers (koolhydraten) die het bier bevat eerst stijgen, waarna ze op lange termijn weer zal dalen door de alcohol. Bij het drinken van sterkedrank, zoals whisky bijvoorbeeld, zal de bloedsuikerwaarde enkel dalen (dit is ook afhankelijk van de soort sterke drank (al dan niet gezoet)).

Afhankelijk van de mate waarin de diabetespatiënt er voorspelbaar op reageert, wordt alcohol ook weleens gebruikt als actief middel om de bloedsuikerwaarde tijdelijk te verlagen, bijvoorbeeld wanneer insuline niet voorhanden is. Dit is echter een riskante praktijk.

Recent onderzoek van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), uitgevoerd in samenwerking met het Julius Centrum van het Universitair Medisch Centrum Utrecht, TNO en de Universiteit van Wageningen, heeft uitgewezen dat het drinken van één tot twee glazen alcohol per dag door volwassenen de kans op het ontstaan van diabetes type 2 verkleint.[7]

Energiedrankjes (Energy Drink) met een hoog gehalte aan cafeïne en suikers kunnen een enorme stijging van de bloedsuikerspiegel veroorzaken waardoor deze drankjes een risico kunnen zijn voor mensen met diabetes of mensen met een erfelijke aanleg voor diabetes.[8][9]

Diabetes is een aandoening die na een lange periode van veel slechte waardes op vele plaatsen schade in het lichaam van de patiënt veroorzaakt, waardoor de levensverwachting en de levenskwaliteit duidelijk afnemen. De gevolgen zijn bij een goede behandeling wel duidelijk minder ernstig.

De schade wordt vooral veroorzaakt door veranderingen aan de vaatwand van de bloedvaten, met name de grote en kleinere slagaders. Atheromatose treedt bij mensen met diabetes sterk versneld op en geeft aanleiding tot een veel grotere kans op een hartinfarct, beroerte, nierfalen en amputatie van bijvoorbeeld een voet dan bij gezonde mensen. Ook het netvlies kan schade lijden waardoor op den duur blindheid kan ontstaan. Impotentie en incontinentie is eveneens een vaak voorkomend gevolg van diabetes door neuropathie.

Tevens is er door de wisselende 'hoge' en 'lage' bloedsuikergehaltes hersenbeschadiging mogelijk, net als bij alcoholisten. Hier wordt nog veel onderzoek naar gedaan en men is er nog niet uit of juist het hoge of lage bloedsuikergehalte het schadelijkst is.

Met de nodige zelfdiscipline kunnen mensen met diabetes normaal functioneren in de maatschappij. De gevolgen van deze ingrijpende ziekte voor het dagelijks leven moeten echter niet onderschat worden: slechts weinigen kunnen de mate van discipline opbrengen die hun artsen graag zouden zien. Het gaat weliswaar om zeer ernstige gevolgen, maar het tijdstip waarop die optreden lijkt voor de jonge mens met diabetes nog heel ver weg.

De kwaliteit van leven van mensen met suikerziekte type I is vergelijkbaar met die van gezonde mensen, blijkt uit onderzoek door dr. Bertien Hart aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Wel wordt de kwaliteit van leven sterk negatief beïnvloed bij het ervaren van een hoog bloedglucosegehalte en symptomen van chronische complicaties.[10] Ook kan er achterstand ontstaan in de puberteit. Een voorbeeld daarvan is dat bij vrouwen de borsten zich later ontwikkelen en dat ze later ongesteld kunnen worden.

Hoewel de term diabetes in de dagelijkse praktijk vooral wordt gebruikt voor diabetes mellitus, een frequent voorkomende aandoening, zijn er ook andere aandoeningen die gepaard gaan met deze "doorstroom" van urine. Een daarvan is diabetes insipidus (= smakeloos), waarbij de hormonale regulatie van de terugresorptie van water in de nieren verstoord is. Medicamenten kunnen eveneens een polyurie veroorzaken als gevolg van een verminderd concentrerend vermogen van de nier. Dit kan optreden bij psychofarmaca, met als belangrijkste voorbeeld lithium. Een andere oorzaak van polyurie kan zijn primaire of psychogene polydipsie waarbij veel urine geproduceerd wordt omdat er in eerste plaats veel gedronken wordt.

• Insulinetherapie

Zie de categorie Diabetes mellitus van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.