Bezuidenhout

Het gebied dat later het Bezuidenhout zou gaan heten, heette in de middeleeuwen het “Heerenveen”. Door turfstekers werd daar turf uit het veen gewonnen voor hun heer, de graaf van Holland. Vandaar de toenmalige naam van dit gebied. Het Heerenveen, later genaamd Bezuidenhoutsche Veenpolder, maakte deel uit van de Veenpolder, die onder andere ook de Binkhorstpolder omvatte. Tussen het Heerenveen en Voorburg werd in 1403 een afscheiding gegraven, een wetering, waavan de naam uiteindelijk zou worden verbasterd tot Schenk, maar welke oorspronkelijk de Scheijingwetering heette, afgeleid van het woord scheiding.[2] Deze ontwikkeling was de eerste aanzet naar de vorming van een polder. Het Hoogheemraadschap van Delfland besloot in 1442 tot de aanleg van waterkeringen (veenkaden) en twee houten sluizen, ter bescherming van de turfgrond van de graaf, welke door de verlaging van het maaiveld, steeds meer te maken kreeg met wateroverlast.[3] In 1446 kreeg de Veenpolder, inclusief het het Heerenveen, zijn eerste poldermolen, genaamd de Oude Veenmolen, gelegen aan de Haagse Trekvliet. Hiermee was de inpoldering van het gebied compleet. In 1461 werd de molen alweer vervangen door de Broekslootmolen (Oude Binkhorstmolen), die eveneens verrees aan de Haagse Trekvliet, echter op een grotere afstand van het Heerenveen.[2]

In 1626 verrees op de plek van de Oude Binkhorstmolen een nieuwe molen, waarvan al snel bleek dat deze niet voldoende op zijn taak berekend was. Daarom werd in 1654 een tweede molen gebouwd, de Nieuwe Veenmolen. Deze verrees langs de Schenk, bij de huidige IJsclubweg. Haaks daarop werd de Molensloot gegraven, waarlangs de huidige Carel Reinierszkade loopt. De Molensloot, ook genoemd de “Boschsloot”, zorgde voor een verbinding met de Bezuidenhoutsevaart, die tussen de Bezuidenhoutseweg en het Haagse Bos liep.[2][3] Deze verbinding zorgde ervoor dat de Nieuwe Veenmolen ook bekend kwam te staan als de “Boschmolen”. De naam “Heerenveen” raakte na verloop van tijd in onbruik; voortaan werd het gebied de “Nieuwe Veenpolder” genoemd. Gezien de ligging bij het Haagse Bos sprak men tegelijkertijd ook van de “Bezuidenhoutsepolder”. (In oud taalgebruik werd een bos ook wel een hout genoemd) Overigens was in die tijd geen sprake van officieel vastgelegde namen.

De oudste bebouwing in Bezuidenhout verrees langs de Bezuidenhoutseweg, waarvan de oorsprong teruggaat tot in de middeleeuwen. Op verspreide plekken stonden nabij de weg buitenplaatsen en boerderijen. De buitenplaatsen hadden namen als: Boschlust, Huis Ter Noot, Willemsburg, Louisenburg, Zuiderbosch, Zandvliet en Het Kleine Loo. Ook waren er langs de Bezuidenhoutseweg enkele herbergen waaronder Nieuw Oost-Inje, Het Bonte Koetje en Het Rad van Avontuur. Daarnaast waren er woningen van werklieden te vinden. Van al deze bebouwing is nagenoeg niets overgebleven, behalve soms een vermelding in een straatnaam. Slechts de toegangspoort van Paleis Huis ten Bosch aan de Bezuidenhoutseweg resteert. Deze is afkomstig van buitenplaats Het Kleine Loo. Het koninklijk paleis, dat verrees in de zeventiende eeuw, heeft dan wel een uitgang aan de Bezuidenhoutseweg, het is officieel niet in de wijk Bezuidenhout gelegen.

In 1756 was de Bezuidenhoutseweg, hier gezien richting Wassenaar, niet meer dan een zandweg. (P.C. la Fargue)

Vanwege de groei van het aantal woningen langs de Bezuidenhoutseweg, werd rond 1730 de Bezuidenhoutsebuurt opgericht. Deze omvatte de woningen ter weerszijden van de Bezuidenhoutseweg en liep van de Schenkweg tot de grens met Wassenaar. Deze buurt, georganiseerd als een soort vereniging, was verantwoordelijk voor het bewaren van een goede verstandhouding tussen de buurtbewoners, wederkerige hulpverlening en het handhaven van orde en rust binnen de buurt. Het betrof zaken als het organiseren van buurtfeesten, het bij toebeurt ophalen van overleden mensen en het beslechten van burenruzies. Welke huishoudens tot de buurt behoorden, werd bijgehouden in “Het Boeck van de Besuyenhouyts Buert”.[4]

In de tweede helft van de negentiende eeuw groeide de bevolking van Den Haag explosief, waardoor de aanleg van nieuwe woonwijken noodzakelijk werd. Rond 1850 begon de daadwerkelijke uitbreiding van het centrum met herenhuizen langs de Bezuidenhoutseweg, dat in het verlengde van de Herengracht ligt. Daar bevond zich toen al Hotel Bellevue dat rond 1750 was gebouwd als villa van Pieter Lyonet en welk een fraai uitzicht bood op de Koekamp. Investeerders zoals de bankier Pierre Jean Landry en bouwondernemer Willem Hendrik van Zanten kochten oude buitenplaatsen op en braken die af voor nieuwbouw van herenhuizen. In 1868 waren de 1e en 2e Van den Boschstraat de eerste geheel nieuw aangelegde straten in Bezuidenhout met rijtjeshuizen en in 1872 aangevuld met de Engelse kerk. Door de bouw in 1878 van Station Staatsspoor werd het gebied ten noordoosten van de Haagse binnenstad ineens veel aantrekkelijker voor woningbouw. Vanaf eind negentiende eeuw tot 1910 werd het noordwestelijke deel van de woonwijk Bezuidenhout gebouwd.[2]

In de volgende decennia, tot de Tweede Wereldoorlog, werd de bouw van de rest van de wijk voltooid. Ten westen van de Laan van Nieuw Oost-Indië trof men vooral huizen in de stijl van de Neorenaissance en Art-Nouveau aan. De toenmalige directeur van de Dienst Gemeentewerken van Den Haag, ir. I.A. Lindo, zou zijn stempel drukken op de stedenbouwkundige opzet van de wijk. Zijn uitbreidingsplan van 1897 voorzag in een recht stratenpatroon met brede diagonale verbindingswegen. Onder de meer bekende architecten die in het oudste deel van Bezuidenhout gebouwen zouden ontwerpen, vindt men Wilem van Liefland, Daniël Knuttel en Johan Mutters.[5]

In het nieuwste gedeelte van de woonwijk Bezuidenhout, ten oosten van de Laan van Nieuw Oost-Indië, werd na de Eerste Wereldoorlog onder andere gebouwd in de stijl van de Nieuwe Haagse School. Zo vindt men in de Juliana van Stolberglaan, tussen Stuyvesantplein en Schenkkade, woongebouwen die zijn ontworpen door Co Brandes, een bekende vertegenwoordiger van deze architectuurstijl. Architecten die in dit deel van Bezuidenhout gebouwen ontwierpen in de stijl van de nieuwe zakelijkheid, zijn Jan Duiker, Bernard Bijvoet, Cornelis van Eesteren en Jos Klijnen.[5]

Bezuidenhoutseweg gezien richting de Herengracht, 1760. (P.C. la Fargue)

In het Bezuidenhout woonden veel Joodse burgers; zo'n veertien procent van de Joodse gemeenschap in Den Haag.[6] In de wijk hadden zij hun eigen voorzieningen, waaronder de synagoge in de Carpentierstraat en in het straatbeeld kon men sjabbatpaaltjes aantreffen. Tijdens de bezetting zijn velen van hen gedeporteerd naar concentratiekampen. Net als in andere buurten vonden er ook in Bezuidenhout razzia's plaats. De razzia van 21 november 1944 welke was gericht op het opsporen van mannen ten behoeve van de arbeitseinsatz in Duitsland leverde echter niet veel op.[7]

Gedurende de bezettingstijd was Bezuidenhout overbevolkt. Als gevolg van het Bombardement op Rotterdam op op 14 mei 1940 waren er duizenden Rotterdammers in Bezuidenhout komen te wonen.[8] Vanwege de ontruiming van Scheveningen kwamen daar nog velen bij.

In de Tweede Wereldoorlog heeft het stadsdeel zware schade geleden door een geallieerd bombardement op 3 maart 1945. Doel ervan was de opstelling van Duitse V-2 raketten in het nabijgelegen Haagse Bos. Er waren 550 dodelijke slachtoffers.

Door een combinatie van 'gewone' fouten bij het afwerpen van de bommen en het gebruik van verkeerde kaartcoördinaten werd een groot deel van Bezuidenhout verwoest. De jonge Britse officier die verantwoordelijk was voor het overschrijven van de coördinaten op de kaarten kreeg een buitengewoon milde straf. Zijn meerderen, die hem hadden moeten controleren, bleven helemaal buiten schot. Pogingen van de Nederlandse regering om duidelijkheid en gerechtigheid te verkrijgen liepen op niets uit.

School in de Koningin Sophiestraat, in 1927 ontworpen door Jos Klijnen. Het gebouw overleefde het rampzalige bombardement van 1945

• Vooroorlogs Bezuidenhout
• 
  Bezuidenhoutseweg gefotografeerd in noordelijke richting, januari 1931. De kerk op de achtergrond is de rooms-katholieke kerk aan de O.L.V. van Goede Raad op de hoek van de Mariastraat.
• 
  Lijn 1 op de Bezuidenhoutseweg in januari 1931. De tram zal rechtsaf slaan naar het Station Staatsspoor.
• 
  Een tramstel van lijn 3 op de Bezuidenhoutseweg, januari 1931. De tram is op weg naar Marlot en zal rechtdoor de gehele Bezuidenhoutseweg afrijden.
• 
  Luchtfoto van een gedeelte het Bezuidenhout, van zuid naar noord gefotografeerd, 1934. Oriëntatiepunten: plein linksonder: Juliana van Stolbergplein; kerk rechtsonder ligt aan het Louise de Colignyplein; kerk(spits) linksmidden: Bezuidenhoutseweg, hoek Mariastraat; paleis Huis ten Bosch: rechtsboven in het zwart van het Haagse Bos.
• 
  Zicht in de Theresiastraat vanaf de hoek met de Laan van Nieuw Oost Indië in zuidwestelijke richting. Dit wijkgedeelte werd weggebombardeerd.
• 
  Voormalige synagoge aan de Carpentierstraat.

Het Bombardement op het Bezuidenhout vernietigde 80% van de bebouwing van het deel van het Bezuidenhout in het vierkant Schenkweg – Bezuidenhoutseweg – Laan van Nieuw Oost Indië – Schenkkade en 20% van de bebouwing in het vierkant Laan van Nieuw Oost Indië – Bezuidenhoutseweg – Schenkkade/IJsclubweg – Carel Reinierszkade.

De herstel- en herbouwwerkzaamheden na het einde van de Tweede Wereldoorlog duurden zeker 60 jaar. In 2013 had de wijk nog lege plekken door het bombardement en de daaropvolgende sloop van de oude bebouwing. Op vele getroffen plaatsen werd na het puinruimen begonnen met het bouwen van nieuwe woningen en het herstellen van herbouwbare gedeeltes. De eerste nieuwbouw die gereed kwam bestond uit woningen en winkelgalerijen in de Merkusstraat; de Van Linschotenstraat; noordelijk op de Laan van Nieuw Oost Indië, kruising Theresiastraat en langs de Juliana van Stolberglaan. Sommige straten zoals de Albertinestraat en de Agnesstraat keren in het nieuwe stratenpatroon niet terug. In opdracht van de gemeente Den Haag wordt in de naoorlogse jaren het ‘Wederopbouwplan Bezuidenhout’ door stedenbouwkundige Willem Dudok opgesteld. In eerste instantie krijgt het plan veel bijval. Dit plan omvatte onder meer het ondergronds brengen van het Station Staatsspoor (later Den Haag Centraal Station) en de nieuwbouw van een regeringskwartier ten zuiden van het ondergrondse station. Hiermee wordt een – vooral verkeerstechnisch uitstekende – verbinding ontworpen tussen het stadscentrum en het nieuwe Bezuidenhout. De voordelen van het ondergrondse station zijn onder meer dat een grote ruimte aan bouwgrond beschikbaar kan komen en de aanleg van een ondergrondse spoorverbinding langs de Raamweg naar Scheveningen mogelijk wordt. De NS verzetten zich hevig tegen Dudok’s voorstellen. Met het eindelijk aanvaarde wederopbouwplan van 1962 – waarin slechts enkele elementen van Dudok’s plannen terugkomen – werd de uiteindelijke structuur van de omgeving vastgelegd, besloten tot een bovengronds spooremplacement met een nieuw kopstation, een verdiepte Utrechtsebaan en het Prins Bernhardviaduct. Het gebied naast het station werd door deze ontwikkelingen ingesloten, zo ontstond een stedelijk eiland dat Bezuidenhout C – de woonwijk met de centrale as Charlotte de Bourbonstraat – werd genoemd. Dit wijkje – een mengeling van jaren 1930 portiekwoningen en jaren 1970 sociale woningbouw – krijgt in 1972 een busverbinding in de vorm van lijn 2 Turfmarkt <> Bezuidenhout waar chauffeurs het eindpunt gekscherend Nova Zembla noemden. Deze lijn werd in 1974 in 35 omgenummerd en 31 december 1981 opgeheven.

Als onderdeel van het wederopbouwplan werd in 1965 een kavelovereenkomst gesloten tussen de gemeente en het Rijk. De gemeente leverde het Rijk zes bouwrijpe kavels, gunstig gelegen nabij het nieuwe openbaar vervoerknooppunt, het Centraal Station, en de uitvalsweg de Utrechtsebaan. Dit station wordt eind jaren 1960 gebouwd en in 1973 voltooid waarbij twee etages openbaar vervoer elkaar bovengronds kruisen. Het station(semplacement) is sindsdien een barrière tussen het Bezuidenhout en het Haagse centrum. De hele vroegere woonwijk rond de Daendelstraat wordt in de jaren 1970 vervangen door nieuwbouw van het winkelcentrum Babylon, het Nationaal Archief en de Koninklijke Bibliotheek. Door de opheffing van de Blauwe Tram, die door de Schenkstraat reed, hoeft geen rekening meer worden gehouden met de inpassing van het openbaar vervoer in dat gebied. Om het nieuwe Centraal Station met een tramlijn bereikbaar te maken wordt een viaduct tot de Juliana van Stolberglaan gebouwd met één bovengrondse tramhalte (Ternoot). Deze lijn loopt meer centraal door de wijk en de reistijd naar het centrum wordt voor velen korter. Vanaf het dak van de bovengrondse parkeergarage die in deze vroegere woonwijk verrezen is, wordt een viaduct door de Koekamp naar de Bosbrug gepland. Dit viaduct wordt als oplossing bedacht om een tramlijn vanuit het centrum, via het CS naar Scheveningen – aansluitend op de route van lijn 9 – aan te kunnen leggen. Dit plan stuit op verzet en wordt uiteindelijk niet uitgevoerd; een gelijkvloerse oplossing voor deze verbinding wordt in 1983 geopend.

Het gebied ten zuiden van de toenmalige 2de Adelheidstraat (nu Prinses Beatrixlaan) blijft tot ver in de jaren 1980 in ontwikkeling. Dwars door en onder de vroegere 1ste Van den Boschstraat – nu Prins Clauslaan – wordt de Utrechtse Baan gebouwd. Grootschalige kantoorgebouwen verschijnen langs, tussen en over dit gebied. Op de hoek van de Bezuidenhoutseweg en de 1ste Van der Boschstraat wordt in de jaren 1950 het door Rijksbouwmeester Gijsbert Friedhoff ontworpen Ministerie van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening gebouwd. In 1985 wordt op de tegenoverliggende hoek het Ministerie van Buitenlandse Zaken, ontworpen door Dick Apon, opgeleverd. Dit gebouw, Bezuidenhoutseweg 67, krijgt de bijnaam Aponrots (ook Apenrots) wegens zijn getrapte bouw. Het Paleis van Justitie op de hoek van de Theresiastraat en de Juliana van Stolberglaan wordt in 1973 naar een ontwerp van architect ir. F. Sevenhuysen in gebruik genomen. Dit gebouw wordt in 1996 uitgebreid naar een ontwerp van architect ir. N.C. van Vugt en wordt daarmee 2x groter. Tegenover het Paleis wordt tussen 1974 en 1980 het Koninklijk Conservatorium, ontworpen door Leon Hijman en Paul Waterman, gebouwd en opgeleverd.

Met het Prins Bernhardviaduct, dat aansluit op de Juliana van Stolberglaan en aan de ander kant op het Spui krijgt het Bezuidenhout een rechtstreekse verbinding met het zuidelijk centrumgedeelte. Het gloednieuwe vooroorlogse zwembad – het ‘Bosbad’ in de Amalia van Solmsstraat – wordt niet herbouwd en herrijst later in de wijk Mariahoeve. Vier prachtige en statige pleinen, het Juliana van Stolbergplein, het Louise de Colignyplein, het Koningin Mariaplein en het Charlotte de Bourbonplein worden ook niet herbouwd. Het stadion van voetbalclub VUC aan de Schenkkade, dat tijdens het bombardement getroffen werd, wordt na de oorlog weer in gebruik genomen. VUC verhuist in 1969 naar Het Kleine Loo en de voetbalvelden maken plaats voor kantoren. De wijk krijgt in 1959 een wijkbioscoop in de 2de De Carpentierstraat – Du Midi – die in 1985 wordt gesloten en later gesloopt. Dit was een gebouw dat in 1938 in gebruik genomen was als synagoge en ontworpen door de architecten J.S. Baars en J. Hegt. Op de hoek van de Juliana van Stolberglaan en de Laan van Nieuw Oost Indië wordt in 1962 de door architect Drexhage ontworpen Christus Triumfatorkerk in gebruik genomen.

Het tramnet – dat op 17 november 1944 was stilgelegd – werd ernstig beschadigd. Lijn 13 (Zuiderpark – Stuyvesantplein), die dwars door het gebombardeerde gebied haar route had, werd niet herbouwd en pas in de jaren 1970 werd door het genoemde tramviaduct de centrale route door de wijk gedeeltelijk hersteld. De tramlijnen over de Bezuidenhoutseweg (4, 6 en 7) en de Laan van Nieuw Oost Indië (6 en 7) konden al op 12 juli 1945 weer gedeeltelijk in dienst komen. In Dudok’s plannen werd voor het openbaar vervoer een gelijkvloerse oplossing bedacht met verlenging van de lijn over de Laan van Nieuw Oost Indië naar Voorburg en werd de Blauwe Tram langs het nieuw te bouwen Centraal Station gevoerd. Van zijn plannen kwam niets terecht. De Blauwe Tram werd in 1961 opgeheven. Daarvoor was in 1959 de lange verliesgevende tramlijn over de Bezuidenhoutseweg, via Overbosch, naar Marlot (lijn 4) opgeheven. Een gedeeltelijk vervangende lijn 17 – Station Laan van Nieuw Oost Indie <> Moerwijk – hield het 6 jaar uit. De in 2006 in gebruik genomen RandstadRaillijnen 3 en 4 naar Zoetermeer rijden over een door architectenbureau Zwarts & Jansma ontworpen viaduct boven de Prinses Beatrixlaan dat de bijnaam ‘Netkous’ heeft gekregen.

• Naooroorlogs Bezuidenhout
• 
  Het huidige ministerie van Buitenlandse Zaken aan de Bezuidenhoutseweg. De Rijksgebouwendienst heeft dit gebouw te koop gezet.
• 
  Zicht van de Jan Pieterszn. Coenstraat op de Grotiusplaats. Rechts het gebouw van het Koninklijk Conservatorium, het puntige gebouw is een uitbreiding van het Paleis van Justitie.
• 
  Het Centraal Station vervangt sinds 1973 het Station Staatsspoor.
• 
  Het oude Station Staatsspoor, hier vanuit de Korte Rijnstraat gezien, was het begin van het Bezuidenhout vanaf het centrum.
• 
  ’Babylon’ is gebouwd in de jaren 1970 en anno 2013 ombouwd met 2 hoge woon- en kantoortorens. Het staat op de plaats van de vroegere Schenkstraat.

Begin van de Theresiastraat, waar nog vooroorlogse huizen staan, met op de begane grond winkels en horeca.

De Theresiastraat is de grootste winkelstraat van het Bezuidenhout met een mengeling van bekende grootwinkelbedrijven zoals Albert Heijn en Gall & Gall, terwijl er ook de minder bekende lokale speciaalzaken zijn te vinden. In de Theresiastraat zijn in toenemende mate cafés en restaurants gevestigd, waarvan sommige met terras. Vooral aan de zijde van de binnenstad is er sprake van een concentratie, deels veroorzaakt door de aanwezigheid van veel grote overheidskantoren. Ook de groei van het aantal in de wijk woonachtige expats en hoger opgeleiden zorgt voor verandering in het aanbod van de Theresiastraat.

Utrechtsebaan (Rijksweg A12)

Het begin van de autosnelweg A12 (Utrechtse Baan) loopt door het Bezuidenhout in een verdiepte tunnelbak. Er zijn twee op- en afritten in de wijk.

Op een aantal plekken in het Bezuidenhout zijn parkeerplaatsen gereserveerd voor deelauto's van Greenwheels, waar minder frequente automobilisten gebruik van kunnen maken. Voor langere ritten kan een auto worden gehuurd bij een van de verhuurbedrijven in de wijk.

De NS-stations Den Haag Centraal en Laan van Nieuw Oost-Indië liggen in het Bezuidenhout.

De HTM tramlijnen 2 en 6 rijden door het Bezuidenhout. Beide lijnen stoppen op de semi-metrohalte Ternoot. Veel andere Haagse tramlijnen stoppen tevens bij het Centraal Station.

De HTM buslijnen 23, 24 en 27 rijden door het Bezuidenhout. Veel andere Haagse buslijnen stoppen tevens bij het Centraal Station.

Viaduct 'de Netkous' in het Beatrixkwartier.

Drie lijnen van RandstadRail rijden door het Bezuidenhout. Zij doen drie stations aan, Den Haag Centraal, Beatrixkwartier en Laan van NOI. In het wijkdeel Beatrixkwartier rijden twee lijnen door de imposante Netkous, die in 2006 in gebruik is genomen.

RET metrolijn E heeft haar eindpunt op Den Haag Centraal en biedt als onderdeel van RandstadRail een moderne light-rail naar Rotterdam Zuid (metrostation Slinge), waarbij naast Rotterdam CS het verstedelijkte gebied tussen Den Haag en Rotterdam wordt aangedaan. Metrolijn E heeft naast het eindpunt Den Haag CS een halte in het Bezuidenhout op treinstation Laan van Nieuw Oost-Indië.[11]