Aliquotregister

Aliquot is een ietwat deftige benaming voor samengestelde vulstem, die te vinden is op orgels. De bekendste is de mixtuur. De benaming samengestelde vulstem houdt in dat er bij het indrukken van een toets, met alleen dit register ingeschakeld, meerdere pijpen van verschillende toonhoogtes tegelijk klinken. Een aliquot kan twee pijpen per toets hebben (tweekorig of twee sterk genaamd), maar kan ook twaalf pijpen per toets hebben. Dit laatste komt voor in de Nieuwe Kerk in Amsterdam (de scherp van het rugwerk).

Oorspronkelijk waren orgels als volledige aliquoten gebouwd, doordat het pijpwerk van orgels op zogenaamde blokladen werd geplaatst, die geen klankdifferentiaties toelieten. Pas bij de toepassing van andere windladen, sleep-, spring- of kegellade (de laatste pas in de 19e eeuw), kon men naar keuze verschillende combinaties van de registers laten klinken. In eerste instantie waren de aliquoten alleen plenumregisters, bijvoorbeeld mixtuur en/of scherp, later werden er ook aliquoten als soloregisters gebouwd (sexquialter, cornet en cimbel). Vaak zijn de laatste kleiner van samenstelling.

Vanaf de eerste helft van de 19e eeuw begonnen aliquoten aan populariteit in te boeten. Vaak werden ze als 'schreeuwers' in het orgel beschouwd. In eerste instantie werden ze in kleinere en vaak ook lagere samenstelling gebouwd. Later, bijvoorbeeld bij Aristide Cavaillé-Coll, werden ze vrijwel volledig weggelaten; alleen de cornet hield zich nog redelijk staande.

In de 20e eeuw kwamen, onder invloed van de "Orgelbewegung", de aliquoten weer in de belangstelling te staan. Men wenste een heldere, doorzichtige orgelklank waar de Noord-Duitse/Deense orgelklank als voorbeeld diende. Zelfs op kleine orgels (vanaf drie stemmen) werden aliquoten gebouwd, van hoge samenstelling, hetgeen een zeer heldere, vaak scherpe klank opleverde; scherpen deden in die tijd vaak hun naam meer dan eer aan. Lambert Erné, een bekend orgeladviseur uit die tijd, dichtte eens over zijn eigen orgel in de Nicolaïkerk in Utrecht: Hier staat nu `t orgel van de Deen / Zo scherp als dit vindt ge er geen.