Aardbeving Lissabon 1755

Deze kopergravure uit 1755 toont de ruïnes van Lissabon in vlammen en een tsunami die de schepen in de haven overweldigt

De aardbeving sloeg toe op zaterdagmorgen 1 november, Allerheiligen, in Portugal. De kerken zaten vol met gelovigen. Omdat veel gewelven instortten was het dodental onder de kerkgangers bijzonder hoog. De aardbeving duurde tussen drieënhalve en zes minuten, en veroorzaakte reusachtige kloven in de stadskern, tot vijf meter breed. De overlevenden vluchtten naar de open ruimten van de dokken in de hoop daar veilig te zijn. Ze zagen er hoe het water van de riviermonding zich terugtrok, tot men door het lage water verloren lading en oude scheepswrakken zag. Er wordt gezegd dat dieren op dat moment al hun voorzorgen namen en naar hoger gelegen stadsdelen vluchtten. Vele tientallen minuten na de aardbeving overspoelde een enorme vloedgolf de haven en de binnenstad, tot ver op de Taag. Dit werd gevolgd door twee kleinere golven. In de gebieden die niet getroffen werden door de tsunami, bleef het nog vijf dagen branden.

Lissabon was niet de enige Portugese stad die geteisterd werd. Het zuiden van het land, in het bijzonder de Algarve, werd geheel verwoest. De schokgolven van de aardbeving waren voelbaar door heel Europa (tot in Finland) en Noord-Afrika. Vloedgolven tot 20 meter hoog braken op de kust van Noord-Afrika en teisterden Martinique en Barbados in de Caraïben. De Zuid-Engelse kust werd getroffen door een vloedgolf van drie meter, en ook de westkust van Ierland, Galway, werd getroffen. In Venetië zag de in de piombi (de "loden kerkers" van het Dogepaleis) opgesloten Giacomo Casanova de zware balken van het dak bewegen.[1] Porselein begon te rammelen, siervogels vielen van hun stokken, schoorstenen stortten in en kerkklokken begonnen uit zichzelf te slaan.[2]

Behalve een dodental van een derde van de populatie van Lissabon, was ook de materiële schade enorm. Meer dan 85 procent van de gebouwen moest eraan geloven, inclusief meesterwerken uit de Manueline-architectuur van de 16e eeuw. Gebouwen die door de aardbeving zelf niet aangetast werden, gingen in de vlammen op. Zo werd het gloednieuwe Operahuis, dat zes maanden daarvoor nog ongelukkig genoeg als ‘Phoenix Opera’ was ingehuldigd, volledig in de as gelegd.

Het gebouw naast de Taag waarin zich de koninklijke bibliotheek en honderden kunstwerken (van Titiaan, Rubens en Correggio) bevonden, werd vernield door zowel de aardbeving als de vloedgolf. De beving beschadigde ook grote kerken zoals de kathedraal van Lissabon, een aantal basilieken en de Misericordiakerk. Het Koninklijk Hospitaal van Allerheiligen (het grootste publieke ziekenhuis op dat moment) brandde volledig uit, waarbij honderden patiënten omkwamen. Het Carmoklooster is in de huidige staat als ruïne een overblijfsel van de toenmalige ramp.

Uit heel Europa kwam er hulp en werd er solidariteit betoond bij de heropbouw van Lissabon. Vooral van de landen, zoals Engeland, en steden die goede handelsbetrekkingen hadden, kon Lissabon op financiële steun rekenen.

Door een toeval ontsnapte de koninklijke familie levend en wel aan de catastrofe. Een van de dochters van de koning zou de wens geuit hebben om de vakantie eens buiten de stad door te brengen. Na de catastrofe ontwikkelde koning Jozef I van Portugal claustrofobie en hij verhuisde naar een tentenkamp buiten Lissabon. Pas na Jozefs dood begon zijn dochter aan de constructie van het Ajudapaleis, op de plaats van het voormalige tentenkamp.

Net als de koning overleefde ook de eerste minister Sebastião de Melo (de latere Markies van Pombal) de aardbeving. Trouw aan zijn pragmatische instelling, ‘begraaf de doden en voed de levenden’, begon de premier met de opruiming, herinrichting en herbouw van de stad. Ondanks de ongebruikelijke spoed bij het opruimen van lijken, braken er ziekten uit, en daarom werden de lichamen tegen de wil van de Kerk op drijvende pontons naar zee gevoerd om daar verbrand te worden. Om de chaos in de stad te verhinderen, en in het bijzonder om muiterij tegen te gaan, werden er galgen geplaatst op de hoger gelegen plaatsen in de stad waar minstens 34 mensen geëxecuteerd werden. Ondertussen omsingelde het Portugese leger de stad om te beletten dat de gezonde inwoners zouden vluchten, zodat ze niet aan het opruimen konden ontkomen.

Kort na de eerste crisis namen de eerste minister en de koning in allerijl architecten en ingenieurs in dienst. In minder dan een jaar was Lissabon min of meer herbouwd. De koning was trots op zijn nieuwe, perfect geordende hoofdstad. Grote parken en lange, rechte lanen stonden symbool voor het nieuwe Lissabon. Toen men de Markies van Pombal vroeg waar deze brede lanen nu voor nodig waren, zei hij : “Ooit zullen ze smal zijn”. Wie het chaotische verkeer van het moderne Lissabon kent, zal hem gelijk geven. De zogenaamde Pombaline-gebouwen waren bij de eerste constructies die bestand waren tegen aardbevingen.

• Lijst van aardbevingen