Aardappel

Aardappelplanten kunnen naast knollen ook bessen vormen, die in tegenstelling tot die van de tomaat zeer giftig zijn. In de bessen worden kleine zaden gevormd. Tussen de verschillende aardappelrassen zijn er grote verschillen in de vorming van bessen.

De knollen zijn eetbaar, maar kunnen ook giftig zijn door een hoog gehalte aan solanine. Daardoor zijn zetmeelaardappels van bepaalde rassen niet geschikt voor menselijke consumptie. Ook als aardappelen tijdens het bewaren worden blootgesteld aan licht, stijgt het gehalte aan solanine. De knollen worden groen en zijn daarna niet meer geschikt om te eten.

De aardappelsoort die wereldwijd het meest geteeld wordt, is Solanum tuberosum (een tetraploïde met 48 chromosomen). De andere soorten worden vooral in Zuid-Amerika geteeld. Er zijn vier diploïde soorten (met 24 chromosomen): S. stenotomum, S. phureja, S. goniocalyx en S. ajanhuiri. Er zijn twee triploïde soorten (met 36 chromosomen): S. chaucha en S. juzepczukii. Er is ook nog een pentaploïde soort (met 60 chromosomen): S. curtilobum.

In de aardappel komen twee typen zetmeel voor, amylose en amylopectine, waarvan 21% amylose. In 2005 is voor het eerst een ras in de handel gekomen dat bijna 100% amylopectine bevat.

Een ander onderscheid is dat tussen rassen met vastkokende aardappels (vastkokers), die bij het koken hun stevigheid behouden, en rassen met kruimige of bloemige aardappels (droogkokers) die daardoor het meest geschikt zijn om te pureren; aardappelen die bij langer koken helemaal uit elkaar vallen, worden afkokers genoemd.

Voor consumptie worden aardappelen gekookt, niet alleen in verband met de eetbaarheid, maar ook in verband met de aanwezigheid van het toxine fasine dat door deze bereiding wordt omgezet in een onschadelijke stof.

Groen verkleuringen aan de oppervlakte die door lichtinwerking ontstaan, dienen voor het koken verwijderd te worden omdat ze het neurotoxine solanine bevatten. Ook spruiten en pitten worden om die reden verwijderd.

De aardappel is vanuit Zuid-Amerika naar Europa gebracht door Spaanse ontdekkingsreizigers. Waarschijnlijk nam Diego de Amalya de eerste plant in 1536 mee uit Peru of Chili, waar deze aardappel bekendstond als chunu. De Inca's verbouwden de plant toen al honderden jaren. De aardappelplant groeide ook op grote hoogten in de Andes, waar veel andere planten niet meer kunnen groeien. Op basis van DNA-onderzoek is aangetoond dat alle oude aardappels afstammen van één plant uit Zuid-Peru. Later zijn er voor het kruisingswerk nieuwe herkomsten verzameld en genenbankcollecties opgebouwd.[1]

Monniken waren verantwoordelijk voor de verspreiding van de aardappel vanuit Spanje naar de andere Europese landen. Zij pootten de plant in hun kloostertuinen. Ook in botanische tuinen vond de aardappelplant zijn weg. De aardappel groeit in Nederland sinds de Tachtigjarige Oorlog in de Leidse Hortus, sinds 1640 in Groningen en sinds 1689 in Amsterdam.

Carolus Clusius plantte in 1588 in Mechelen voor het eerst aardappelen in de tuin van Pitzemburg. In 1601 schreef hij over de voortplanting van de aardappel door zaad. Men ontdekte dat uit zaad van een paarsbloeiende plant ook witbloeiende planten opgroeiden. Er zijn in Europa door selectie dus waarschijnlijk al vroeg verschillende rassen ontstaan. In Nederland kruiste Petrus Hondius aardappelen met elkaar. Door virusinfecties gingen de rassen echter snel achteruit en werd regelmatig teruggegrepen op zaad.

De boeren stonden aanvankelijk weigerachtig tegenover een plant waarvan de stengels en bessen giftig zijn en dachten dat de knollen ook ongezond zouden zijn. In deze tijd werd de aardappel voornamelijk gezien als varkensvoer of voedsel voor de allerarmsten. Pas in 1727 werd de aardappel, voor het eerst in Friesland, als "volwaardig" voedsel erkend. Langzamerhand kreeg de aardappel toch steeds meer de rol van volksvoedsel en in de 18e eeuw werd hij in de meeste Europese landen verbouwd. Frankrijk had eind 18e eeuw echter een grote achterstand tegenover andere Europese landen en Rusland volgde nog later. Vanwege het hoge gehalte aan vitamine C werd de knol ook gebruikt ter voorkoming van scheurbuik op lange zeereizen.

Geert Veenhuizen (onder andere Eigenheimer en Rode Ster) en Kornelis Lieuwes de Vries (Bintje) waren Nederlanders die zich in de 19e en 20e eeuw bezighielden met de teelt en ontwikkeling van de aardappel.

In Nederland en België is er een teelt van

• consumptieaardappelen
• processing aardappelen (fabrieksaardappel)
• zetmeelaardappelen (fabrieksaardappel)
• pootaardappelen.

De belangrijkste teeltgebieden van consumptie-aardappels in Nederland zijn Flevoland, Zeeland en Noord-Brabant. In de veenkoloniën (in Drenthe en Groningen) worden veel fabrieksaardappels voor de zetmeelwinning geteeld. In het noorden, vanwege minder luizen, pootaardappels.

De meest geteelde aardappel heeft 4n=48 chromosomen en is een tetraploïde plant, waarvan alle chromosomen van één plantensoort afkomstig zijn (autoploïde). Aardappels worden bijna altijd gekweekt van één enkele kloon met zo goed mogelijke genen. Alle 'bintjes' bijvoorbeeld zijn van één kloon afkomstig. Begin eenentwintigste eeuw is er een nieuwe manier van aardappelveredeling ontwikkeld waarbij er van diploïde planten uit zaad, door middel van zelfbestuiving in enkele generaties homozygote ouderlijnen worden gemaakt. Deze ouderlijnen worden gebruikt om hybride aardappelzaad te produceren.[2]

• 
  Groene knollen bevatten het gif solanine
• 
  Spruitende aardappels
• 
  Stootblauw bij het ras Parel

Vroeger werden aardappelen als wintervoorraad in een bult (kuil) opgeslagen op het land. De aardappels werden met riet of stro en aarde afgedekt. Ook aardappelkelders waren in gebruik. Later kwamen er speciale aardappelschuren met klimaatcontrole. Bij het bewaren is het belangrijk dat de aardappelvoorraad donker wordt bewaard, omdat de knollen anders groen worden. Tijdens de bewaring wordt na een bepaalde periode, afhankelijk van het ras, de kiemrust verbroken en gaat de aardappel uitlopen. In het donker ontstaan dan lange witte scheuten. Het uitlopen is tegen te gaan door de scheuten regelmatig te verwijderen. De knollen worden voor opslag vaak met kiemremmers behandeld. Een natuurlijke kiemremmer is carvon.

Een probleem bij aardappelen is 'stootblauw', het ontstaat doordat de knol tijdens of na het rooien beschadigd wordt door onder andere een te grote valhoogte, drukplekken, gooien of stoten. Bij een lage temperatuur neemt de gevoeligheid voor stootblauw toe. Onder de schil ontstaan blauwe plekken, die veel schilverlies geven. De blauwe plekken ontstaan doordat in kapotte cellen het aminozuur tyrosine en fenolen worden omgezet in het bruingrijze of blauwzwarte melanine.

Aardappels zijn vatbaar voor diverse ziekten en plagen. Dat zijn bijvoorbeeld:

categorie	ziekte, veroorzaker	afbeelding
schimmels
	Alternaria
	Fusarium (droogrot)	Door fusarium aangetaste knollen (ras Fresco)
	lakschurft (Rhizoctonia sp.)
	netschurft (Streptomyces spp.)
	zilverschurft (Helminthosporium solani)	Zilverschurft
	verwelkingsziekte Verticillium albo-atrum Verticillium dahliae
	wratziekte	Wratziekte
oömyceet	aardappelziekte (fytoftora)	Phytophtora infestans
bacteriën	stengelnatrot Erwinia carotovora subsp. carotovora Erwinia chrysanthemi
	zwartbenigheid (Erwinia carotovora subsp. atroseptica)
	bruinrot (Ralstonia solanacearum)
insecten	bladluis	Bladluizen
	coloradokever	coloradokever Larven van coloradokever
nematoden
	aardappelmoeheid (aardappelcystenaaltje) Globodera rostochiensis Globodera pallida	Globodera rostochiensis
	wortelknobbelaaltjes Meloidogyne hapla Meloidogyne chitwoodii Meloidogyne fallax
virussen en viroïden	bladrolvirus
	aardappel X-virus
	aardappel Y-virus
	aardappel S-virus
	aardappelspindelknolviroïde (PSTVd)	Viruszieke plant van 'Doré' Viruszieke plant van 'Parel' Viruszieke plant van 'Parel'

Wereldwijd zijn er ongeveer 4000 aardappelrassen,[5] waarvan er een 200-tal in België en/of Nederland geteeld worden.[6]

Soorten exotische aardappelen op markt in New York

• 
  Vitelotte noir
• 
  Ratte
• 
  Doré
• 
  Fresco
• 
  Remarka
• 
  Nicola
• 
  Parel
• 
  Bloeiende Parel

• Sinds juni 2008 is er een hoogoplopend conflict gaande tussen Chili en Peru over de vraag in welk van deze twee landen de ware oorsprong van de aardappel ligt.[7]
• Een anekdote doet de ronde dat toen de aardappel aan het Franse hof geïntroduceerd werd, de koks de aardappels zelf wegwierpen op de afvalhoop en juist het giftigste deel van de plant, de bessen, voor de koning en zijn gasten bereidden. Uiteraard beviel dit niet erg en de aardappels werden door de tuinman op de afvalhoop verbrand. Deze man was slechts een arme arbeider met veel kinderen. Toen hij de afvalhoop opruimde zag hij de geroosterde knollen en opende er een. Hij proefde ervan en concludeerde dat het prima eten voor zijn kinderen was.
• Frederik de Grote voerde met het Kartoffelbefehl de aardappel in Pruisen in om hongersnoden te voorkomen. Nog steeds worden er uit erkentelijkheid aardappels op zijn graf gelegd.
• Om de aardappeloogst uit de grond te halen (handmatig) werd vroeger het hele gezin ingeschakeld. Tijdens de oogst bleven vele kinderen dan ook weg van de schoolbanken. Dit bewoog de Belgische overheid ertoe om de herfstvakantie in te voeren.
• In de tweede helft van de 18e eeuw aten mensen in sommige delen van de wereld gemiddeld een kilo aardappelen per dag. Tegenwoordig is dat ongeveer 100 gram per dag.
• De zwaarste aardappel ooit woog 11 kg.[8][9]
• De hoogste aardappelplanten ooit waren 2,5 meter hoog; dit kwam voor bij een poging tot kruising tussen Agria's en Bintjes.[10] De meeste aardappelplanten kunnen zo lang worden als ze gemolken worden. Melken wil hier zeggen dat de jonge knolletjes steeds van de plant verwijderd worden. Dit wordt gedaan bij de plantenveredeling om planten die normaal niet willen bloeien in bloei te krijgen en zo ze met elkaar te kunnen kruisen.
• Het aardappelras Bintje is aan zijn naam gekomen doordat in het jaar 1905 bovenmeester Klaas de Vries samen met zijn leerlingen bezig was met het kweken van aardappelrassen. De mooiste aardappelsoort noemde hij naar zijn ijverigste leerling, Bintje Jansma.

• Aardappelschilmesje
• Dunschiller
• Ierse hongersnood (1845-1850)

• Jos Verniest e.a., De aardappel in België, het land van de friet, 2015, ISBN 9789491669033
• John Reader, Propitious Esculent. The Potato in World History, 2008, ISBN 0434013188
• Eddie Niesten and Ovide Standaert, Patatfooi. De gouden geschiedenis van een bescheiden knol, 2001 (= CAG Cahiers, nr. 1)
• Larry Zuckerman, Potato. How the Humble Spud Rescued the Western World, 1999, ISBN 9780865475786
• Willem H. Oliemans, Het brood van de armen. De geschiedenis van de aardappel temidden van ketters, kloosterlingen en kerkvorsten, 1988, ISBN 9789012058414

• Geschiedenis van de aardappel in België
• Lijst van aardappelrassen met Europees kwekersrecht of aangevraagd kwekersrecht
• Gemeenschappelijke rassenlijst van landbouwgewassen, lijst van aardappelrassen in EU-landen vanaf bladzijde 478
• Biologische aardappelteelt
• Aardappel (Solanum tuberosum) op SoortenBank.nl (gebaseerd op de Heukels²³, dit is de voorlaatste uitgave)
• Boerderij.nl - Thema aardappelen
• aardappelpagina (NIVAP)
• Aardappelziekten met afbeeldingen

Soorten van het geslacht Solanum (Nachtschade)

... · S. bauerianum · S. crispum · S. dulcamara (Bitterzoet) · S. jasminoides (Klimmende nachtschade) · S. lycocarpum · S. lycopersicum (Tomaat) · S. macrocarpon (Antruwa) · S. melongena (Aubergine) · S. muricatum (Pepino) · S. nigrum (Zwarte nachtschade) · S. nigrum subsp. schultesii (Beklierde nachtschade) · S. physalifolium (Glansbesnachtschade) · S. quitoense (Lulo) · S. rantonnetii (Blauwe aardappelstruik) · S. sodomaeum (Sodomsappel) · S. topiro (Orinoco-appel) · S. triflorum (Driebloemige nachtschade) · S. tuberosum (Aardappel) · S. uporo (Kannibaaltomaat) · S. villosum (Donsnachtschade) · S. wendlandii (Costa Ricaanse nachtschade) · ...